Sanat ve Eleştiri Dr.Özand Gönülal

Sanat ve Eleştiri

Eleştiri kelimesi günlük yaşamda genellikle olumsuz fikirleri ifade etmek için kullanılmaktadır. Ya da olumlu eleştiri, olumsuz eleştiri olmak üzere ikiye ayrılarak kullanıldığını çoğu zaman görmekteyiz. Gerçekte eleştiri bir tespittir aslında. Herhangi bir şey hakkında farklı parametrelerden hareketle bir fikir ortaya koymanın yöntemidir.

Sanata ilişkin değerlerin dogmatik ve skolastik anlayıştan uzaklaşarak kişiselleşmeye ve özgürleşmeye başlamasıyla paralel olarak eleştiri kavramı da gelişmeye başlamıştır. Rönesans ile birlikte hümanist felsefenin egemenliğiyle, insan varlığının değer kazanmasıyla düşüncelerde önemli bir hale gelmiştir. Bu durum matbaanın icadıyla birlikte belgeselde bir nitelik kazanarak daha geniş kitlelere ulaşılması sağlanmıştır.

16.yüzyılda İtalya’da yaşamış olan mimar ve ressam Vasari sanat eleştirisinin temellerini atarak, yaşadığı dönemde yapılmış olan  eserler hakkında sergilediği yorumlarla sanat tarihi alanında önemli katkılarda bulunmuştur. Tarihsel süreç içerisinde bir çok sanatçı eleştiri adına önemli katkılarda bulunmuşlardır. Ancak sanata ilişkin eleştiri yapan kişiler, hem sanat olgusu içinde, hem de onunla gerekli uzaklığı koruyarak objektif bakış açısıyla değerlendirmelerini yapmak zorundadır.

Modern anlayışta Modern anlayışta eleştirinin kaynağı 17.ve 18.yüzyıllarda sanat akademilerinin kurulmasına dayanmaktadır. Sanata ilişkin eğitim süreçleri aynı zamanda kendini sorgulamayı da zorunlu hale getirmektedir. Bu sorgulamanın temelinde eleştirel bakış açısı yer almaktadır. 19.yüzyıldan itibaren sanatın tarihine ilişkin araştırmaların yatması eleştirinin kurumsallaşmasını da sağlamıştır.

Temel eleştirel yakşalım insanla sanat eseri arasındaki kaynaşma sürecini kapsamaktadır. Eleştiri sanat eseri ile insan varlığı arasındaki doğrudan ilişkinin öznel ve nesnel boyutlarında varoluşu sağlar. Aslında sanat eseri ile insan arasındaki ilişki, sanatçı ve izleyen tarafından olmak üzere iki yönde gerçekleşmektedir. Bu ilişki yaratma sürecini yaşayan sanatçı ve ortaya konulan eserle izleyen kişi arasında kurulmaktadır. Eleştiriye yönelik ilişki her iki yönden de kurulabilir. Ancak yaratma sürecini yaşayan objektif bakış açısını oluşturmada zorluk yaşar. Subjektif boyut egemen olduğu için, diğer yaratımlar hakkında eleştiri yaparken de bu subjektiflikten kurtulamaz. (KİM) Ancak izleyici sanat eseri ile kendisi arasındaki ilişkiyi yaşanmışlıklarının ona kazandırdığıyla kurmaktadır. Ancak her ilişki objektif eleştiri için gerekli alt yapıya sahip değildir. Bu durumda olağan izleyici ile eleştiren izleyici arasında donanımsal profil farklılığı vardır.

Benedette Croce genel olarak eleştirmen tiplerini üçe ayırmaktadır. Bunlardan birincisi, sanat eseri karşısında keyfi davranan, sanatçıya konu vermeye, yol göstermeye kalkışan çoğu kez çağdaş sanattan hoşnut olmayan, geçmişe ve geleceğe ait olgular peşinde koşan tiptir. İkincisi sanat eseri karşısında kendine eğitici rol veren, sanata karşı egemen bir havaya bürünen, sanatın içindeki; güçlü, güçsüz, güzel, çirkin yanları ayıran, ölçüp biçen tiptir. Üçüncüsü ise, öğretici, yorumlayıcı,  halka sanat eserini tanıtan, eseri gidip görmeye ve okumaya teşvik eden tiptir.

Ancak bunların hiçbirisi gerçek bir eleştirmen değildir. Eleştiri iyi-kötü, güzel-çirkin ifadelerini barındırmamalıdır. Sadece iyi yönleri belirterek yapılan bir eleştirinin adı “övgü”, sadece kötü yönlerini belirtmek için yapılan eleştirinin adı ise “yergi” dir.

Sanat olgusuna ilişkin eleştiri, sanat felsefesi donanımıyla gerçekleştirilir. Sanat olgusunu tanımadan, onu kavramadan, sanat olgusun temel felsefesinden habersiz eleştiri yapılamaz.

Sanat nesnesine ilişkin eleştiri, ontolojik çözümlemenin desteği ile gerçekleştirilebilir. Buna göre bir sanat nesnesinin sahip olduğu reel ve irreel boyutlar ayrı ayrı ele alınmalıdır. Bunun için dört temel basamak vardır. Betimleme, Çözümleme, Yorumlama ve Yargı.

Betimleme ve çözümleme sanat nesnesinin reel boyutuyla, yeni nesnel özellikleriyle ilişkilidir. Yorumlama, nesnel özelliklerden hareket irreel boyutu açığa çıkarır. Yargı ise doğrudan eleştirmene ait bir sonuçtur.