AMASYA BEYAZID PAŞA CAMİSİ KUBBEYE GEÇİŞ ELEMANLARI Dr.Özand GÖNÜLAL

Amasya Beyazıd Paşa Camisi Kubbeye Geçiş Elemanları

Dr.Özand GÖNÜLAL

Amasya Beyazıtpaşa Mahallesi’nde, nehrin doğu kıyısında, Kunç Köprü’ nün kuzey doğusunda yer alan cami I. Mehmed devrinde, Amasya Valisi Bayezid Paşa tarafından 1414 yılında yaptırılmıştır. Kitabesinde Yakup Bin Abdullah - Mimar Doğan, Zeynüddin Bin Zekeriya, taç kapının sağ dış yüzünde sanatçı kitabesi olarak ‘’el-muallim’’ unvanıyla Ebubekir Bin Muhammed Bin Müşeymeş el Dımışki’’ ismi okunmaktadır.

Ters T biçimindeki caminin planı bazı ayrıntıları dışında aynı dönemlerde Bursa’da yapılan Yeşil Cami’nin planına benzer. Bu plana sahip camilere Zaviyeli camiler denir. Her bölümün üzeri bir kubbeyle örtülüdür. Cami 2006 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce onarılmıştır.

GENEL MIMARI TANIM

Yapının kuzeyinde beş bölümlü sön cemaat yeri bulunmaktadır. Son cemaat yeri kuzeyde altı paye ve bunlar arasına doğu-batı doğrultusunda kemerlerle doğu ve batıda ise köşelerde yer alan payeler ile güneydeki duvar arasına atılmış kuzey-güney doğrultusundaki kemerlerle dışarıya açılmaktadır.

Kubbe ile örtülmüş sön cemaat yeti bölümlerinden ortada mihrap ekseninde olan son cemaat yeri orta bölümün güneyinde, kemerle ayrılmış eyvan seklinde giriş bölümü bulunmaktadır. Kubbe ile örtülü bu giriş bölümünün güneyindeki kapı ile orta bölüme girilmektedir. Kubbe ile örtülü orta bölümün doğu-batısında ikişer tane tabhane odası bulunmaktadır. Kubbe ile örtülü tabhane odalarına, orta bölümün kuzey-doğu, kuzeybatı, güney-doğu ye güney-batı köşelerindeki kemerli açıklıklarla geçilmektedir. Orta bölümün güneyinde, kemerle orta bölümden ayrılmış mihraplı bölümü bulunmaktadır. Dışarıya çıkıntılı olarak yapılmış olan bölüm kubbe ile örtülmüştür. Mihraplı bölümün zemini, orta bölümün zemininden 0.60m. daha yüksektir.

Yapının duvarları birinci sıra pencerelerinin üst hizasına kadar düzgün kesme taş ile örülmüştür. Bu seviyeden ikinci sıra pencerelerinin üst hizasına kadar çerçeveli teknik ile; örtu seviyesine kadar olan bölüm ise tuğla ile örülmüştür.

Kursunla kaplı olan kubbelerden sadece orta bölümün kubbesi sekizgen kasnak üzerine oturmaktadır. Orta bölüm kubbesinin, yan bölüm kubbelerinden daha yüksek yapıldığı görülmektedir. (Gabriel,1934 : 25-31); (Eyice, 1962-1963 : 37); (Ayverdi ,1972 : 4-25)

Amasya Beyazıd camisi, plan ve kesit (Ayverdi,1972)

KUBBELERE GEÇİS ELEMANLARI

Yapı kubbe ile örtülü 12 mekana sahiptir. (Batur ,1980 : 31-32)

SON CEMAAT YERİ ORTA BÖLÜM

Yapı kuzeyindeki sön cemaat yerinin ortasında ye mihrap ekseninde yer alan kuzey-güney doğrultusunda 3.80m, doğu-batı doğrultusunda 3.60m. boyutlarında kareye yakın zemin planına sahiptir. Mekanın kuzeyinde dörtgen plan semasının kuzey-doğu ve kuzey-batı köşelerinde yer alan payeler ve bu payeler ile güneydeki duvar arasına atılmış kemerler, mekanı sınırlamaktadır. Kemerlerin payelerle birleştiği üzengi seviyesinde zemin planı tekrarlanmaktadır. Ancak kemerlerin üzengi seviyesi geçiş elemanlarının başlangıç seviyesi değildir.

Geçiş elemanının başlangıç seviyesi yaklaşık olarak kemerlerin tepe noktaları seviyesinde yer almaktadır. Dolayısıyla geçiş elemanının başlangıç seviyesi planı, zemin planının kareye yakın şemasını yansıtmaktadır. Kubbeye geçiş iki aşamalı olarak gerçekleşmektedir. Birinci aşamada yer alan köşe üçgenlerinin başlangıç noktaları yukarıda da söylendiği gibi kemerlerin tepe noktalarının bulunduğu seviyededir. İlk aşamayı oluşturan köse üçgenlerinin bitiş seviyesinde ortaya çıkan plan, sekizgendir.

Amasya Beyazıd Paşa Camisi, Son Cemaat Yeri Orta Bölüm

   

                             

Amasya Beyazıd Paşa Camisi, Son Cemaat Yeri Orta Bölüm

Kubbeye Geçiş Elemanı

Kubbeye geçişte 2. aşamayı oluşturan köşe üçgenlerinin bitiş seviyesinde ortaya çıkan sekizgen plan, üçüncü aşamayı gerçekleştiren geçiş elemanı piramitli kuşak için başlangıç seviyesi planıdır. 32 piramitten oluşan kuşak, bitiş seviyesinde daire plan oluşturmaktadır. Böylece kubbenin dairesel planına geçiş sağlanmaktadır.

SON CEMAAT YERİ ORTA BÖLÜMÜN DOĞUSUNDAKİ VE BATISINDAKİ BÖLÜMLER

Sön cemaat yeri orta bölümün doğu ye batısındaki dört bölüm de, kuzeyde yer alan payeler ye duvar arasına atılan kemerlerle sınırlandırılmıştır. Bölümler kuzey-güney doğrultusunda 3.80m, doğu-bati doğrultusunda 3.80m. boyutlarında kare zemin planına sahiptir. Mekanı örten kubbeye geçiş, tek aşamada üçgenli kuşak ile gerçekleşmektedir. Geçiş elemanının başlangıç seviyesine aktarılması, kemerler üzerine örülen duvarlarla gerçekleşmektedir. Toplam 32 üçgenden oluşan kuşağın üçgenlerinden 16 tanesinin taban kenarı kubbe yönünde, 16 tanesinin taban kenarı ise alt yapı yönünde olacak şekilde yerleştirildiği görülmektedir. Dolayısıyla üçgenli kuşağın seviyesindeki daire plan üzerine oturan kubbenin dairesel planına geçiş gerçekleşmektedir.

Sön cemaat yeri orta bölümün doğu ye batısındaki Bölümler

Sön cemaat yeri orta bölümün doğu ye batısındaki Bölümler

Kubbeye Geçiş Elemanı

GİRİŞ  BÖLÜMÜ

Yapının kuzeyinde, sön cemaat yeri orta bölümün güneyinde bulunan giriş bölümü, kuzey-güney doğrultusunda 2.92m. dogu-batı doğrultusunda 2.94m. boyutlarında kareye yakın dikdörtgen plana sahiptir.

Mekanın örtüsü tepe noktasında birleşen sekiz köşeli yıldız biçiminde ‘ışınsal kırma' olarak adlandırılan örtü tipidir. (Batur 1980 : 31)  Aslında büyük boy sekiz piramitten oluşan biçime sahiptir. Bu şekilde yapılmış olan kubbe ile alt yapının dörtgen şemasının yansıdığı geçiş seviyesi planı arasındaki geçiş, köşelere yerleştirilen ikiz piramit gruplarıyla gerçekleşmektedir. Ancak burada var olan uygulama örtünün bicimi nedeniyle, geçiş elemanı ile bitiş seviyesindeki plan arasında bir bütünlük oluşturmuştur. Böylece geçiş elemanı ve örtüyü birbirinden belirgin çizgilerle ayırmanın olanaksız olduğu düşünülmektedir.

 

Amasya Beyazıd Paşa Camisi, Giriş Bölüm

Kubbeye Geçiş Elemanı

ORTA BÖLÜM

Giriş bölümünün güneyinde yer alan kapı ile girilen orta bölüm, kuzey-güney doğrultusunda 8.69m. doğu-batı doğrultusunda 8.70m. boyutlarında kareye yakın dikdörtgen zemin planına sahiptir. Mekanın zemini, giriş bölümü zemininden 0.40m. daha yüksek olarak yapılmıştır ve 8.50m. çapında kubbe ile örtülmüştür.

Orta bölüm, doğu, batı ye kuzey yönlerden duvarla sınırlandırılmıştır. Güneyde ise büyük bir kemerle mihraplı bölüme açılmaktadır. Orta bölüm ile mihraplı bölümü ayıran kemerle ayni boyuta sahip kör kemerler mekanın diğer üç yönünde, duvarlar üzerinde görülmektedir.

Kubbeye geçiş iki aşamalı olarak gerçekleştirilmiştir. İlk aşamayı oluşturan köşe üçgenlerinin başlangıç seviyesindeki plan, kemer ve kör kemerler ile kare biçime dönüşmektedir. Köşe üçgenlerinin bitiş seviyesinde sekizgen plan ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla üçüncü aşamada kullanılan piramitli kuşağın başlangıç seviyesindeki plan, sekizgen olacaktır. Piramitli kuşağı oluşturan 56 piramit başlangıç seviyesindeki sekizgen planın kenarlarının ortasından gecen dikey eksenlerde yer alan pencereler ile yedişer piramitten oluşan 8 bölüme ayrılmıştır. Piramitli kuşağın bitiş seviyesinde ortaya çıkan daire plan ile kubbenin dairesel planına geçiş

sağlanmaktadır.

TABHANE ODALARI

Orta bölümün kuzey-batı ye kuzey-doğu köşelerinde yer alan kemerli açıklıklarla girilen tabhane odaları, kuzey-güney doğrultusunda 6.20m., doğu-batı doğrultusunda 5.70m. boyutlarında dikdörtgen zemin planına sahiptir.

Ancak bu dikdörtgen şema, mekanların kuzeyinde, doğu batı doğrultusunda atılmış 0.50m. genişliğindeki kemerler ile geçiş elemanı başlangıç seviyesinde 5.70 x 5.70.m. boyutlarında kare plana dönüşmüştür.

Kubbeye geciş tek aşamada üçgenli kuşak ile gerçekleşmektedir. Toplam 28 üçgenden oluşan kuşak, dört yönde mekanı sınırlayan duvarların ortasından geçen dikey eksenleri üzerinde yer alan mazgal pencereleri ile yedişer üçgenden oluşan dört bölüme ayrılmıştır. Her bölümde bulunan üçgenlerden 4 tanesinin taban kenarı kubbe yönünde, 3 tanesi alt yapı yönündedir. Böylece geçiş elemanının bitiş seviyesindeki plan 16 kenarlı çokgen şemaya dönüşmektedir. Bu şema ile örtünün dairesel planına geçiş sağlanmaktadır.


                                                Amasya Beyazıd Paşa Camisi, Tabhane Odaları

O

GÜNEYDEKİ TABHANE ODALARI

orta bölümün güney-doğu ye &ley bati köşelerinde yer alan kemerli açıklıklarla girilen tabhane odaları kuzey-güney doğrultusunda 6.00m., doğu batı doğrultusunda 5.90m. boyutlarında kareye yakın dikdörtgen plana sahiptir. Bu mekanlarda kullanılan geçiş elemanları biçim ve uygulama olarak kuzey tabhane odaları ile benzerlik göstermektedir.

MİHRAPLI BÖLÜM

Orta bölümün güneyinde, orta bölümden kemerle ayrılmış olan mihraplı bölüm 7.40 x 7.40m. boyutlarında kare zemin planına sahiptir. Mekan doğu, batı ve güney yönlerinde duvarlarla sınırlandırılmıştır. Duvarlarda mihraplı bölümü, orta bölümden ayıran kemere benzer boyutlarında kör kemerler bulunmaktadır.

Mekanı örten yaklaşık 7.40m. çapındaki kubbeye geçiş iki aşamada gerçekleşmektedir. İlk aşamayı oluşturan köşe üçgenlerinin başlangıç seviyesinde kare plan görülmektedir. Bitiş seviyesinde ise sekizgen plan şeması ortaya koyan köşe üçgenlerinin yüzeyi dört sıra halinde piramitlerle         Başlangıç noktasından itibaren ilk sırada 1, ikinci sırada 3, üçüncü sırada 5 ve dördüncü sırada 7 piramit bulunmaktadır.

    

Birinci aşamayı gerçekleştiren geçiş elemanı seviyesindeki sekizgen plan, ikinci aşamadaki geçiş elemanının başlangıç seviyesindeki planı oluşturmaktadır. İkinci aşamayı gerçekleştiren piramitli kuşak toplam 56 piramitten oluşmaktadır. Sekizgen şemanın her kenarının ortasından geçen dikey eksen üzerinde yer alan pencerelerle 7'şer piramitin bulunduğu 8 bölüme ayrılmaktadır. Piramitli kuşağın seviyesinde daire plan ortaya çıkmaktadır. Bu plan ile kubbenin dairesel planına geçiş sağlanmaktadır.

SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA

Afife Batur, Osmanlı Camilerinde Örtü ve Geçiş Ögeleri: Sorunlar, Biçimler Cilt 1, Doçentlik Çalışması, İstanbul. 1980

Afife Batur ,Osmanlı Camilerinde Örtü ve Geçiş Ögeleri: Sorunlar, Biçimler Cilt 2, Doçentlik Çalışması, İstanbul. . 1980

Albert Gabriel, Monuments Turcs d'Anatolie Tome Deuxième Amasya-TokatSivas, Paris 1934.II, 25-31.

Amasya Târihi, I, 109-112.

Aptullah Kuran, The Mosque in Early Ottoman Architecture, Chicago 1968, s. 82-85.

Ayverdi, Osmanlı Mi‘mârîsi II, s. 4-25.

Demiriz Yıldız, Osmanlı Mimarisinde Süsleme I, (Erken Devir, 1300-1453), Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1979.

Devrim Hakkı, ‘’Amasya’’,Meydan Larousse, I, İstanbul 1969

Ekrem Hakki Ayverdi, 1972. Osmanli Mi'marisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451). Baha Matbaasi: Istanbul.

Erken Sabih, Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler I, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları,Ankara 1983

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, II, 186.

Ferrah Tunç Amasya Osmanlı Camilerinde Bulunan Taş Bezemeler, Yayınlanmamış Yüksek Lisans, Erzurum 2013  

Gönül Öney, Beylikler Devri Sanatı XIV.-XV. yy. (1300-1453), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989, s.16.

Hüseyin Menç, Amasya, Amasya Valiliği Kültür Yayınları, Samsun 1997.

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kitabeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul 1927

L. A. Mayer, Islamic Architects and Their Works, Genève 1956, s. 37, 126, 132, 135.

Sefa Kılıçoğlu, ‘’Amasya’’, Meydan Larousse, I, İstanbul 1992.

Semavi Eyice, “İlk Osmanlı Devrinin Dinî-İçtimaî Bir Müessesesi: Zâviyeler ve Zâviyeli Câmiler”, İFM, XXIII/1-2 (1963), s. 37.

Semavi Eyice, ‘’Bayezid Paşa Camii’’, DİA,1992, V, s.243.

Şahin İlhan, Emecen Feridun, "Amasya", DİA, III, İstanbul 1991.

Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Ankara 1972, I, 209-213.