Bursa Yeşil Cami Dr.Özand Gönülal

Bursa,Yeşil Cami

 

Dr.Özand Gönülal

 

Bursa Yeşil Camii, Bursa’da ilk dönem Osmanlı mimarisinin önemli örnekleri arasında yer alan bir tarihi yapı. Caminin ünü, çini kaplamalarından gelir. Cami, adını verdiği Yeşil semtindedir; Yeşil külliyesi yapılarındandır. “Yeşil” adını, bir zamanlar minarelerinde bulunan yeşil renk ağırlıklı süslemelerinden aldığı düşünülür. Halen aktif olarak kullanılan caminin kapasitesi 2000 kişidir. Kuzey cephe ortasındaki taç kapısında bulunan Arapça kitabeye göre mimarı Hacı İvaz b. Ahî Beyazıt (Hacı İvaz Paşa); bitirildiği tarih Aralık 1419’dür. İç mekanda, hünkar mahfili üzerinde yer alan yazıttan anlaşıldığı kadarıyla yapının nakkaşı, “Nakkaş Ali” olarak da bilinen Ali b. İlyas Ali’dir (ünlü divan şairi Lâmiî Çelebi’nin babası); süslemelerinin tamamlandığı tarih 1424'tür. Osmanlı sultanlarından Çelebi Mehmet’in emri ile yapılan cami; Sultan’ın ölümü üzerine  Murad devrinde tamamlanmıştır. Yeşil Cami, Çelebi Mehmet tarafından aynı zamanda hükümet konağı olarak inşa edilmiş iki katlı, iki kubbeli görkemli bir yapıdır.

 

 

GENEL MİMARİ TANIM

 

Bursa Yeşil Cami'nin kuzeyinde, benzer yapılardan farklı olarak son cemaat yeri görülmemektedir. Yapının kuzey cephesinin ortasında yer alan giriş kapısı orta bölüme uzanan koridora açılmaktadır. Bu koridorun da içinde yer aldığı, asıl mekandan bağımsız olarak düzenlenmiş iki katlı giriş bolümü yer almaktadır. Giriş koridorunun iki yanında yer alan merdiven boşluklarının devamı olarak merdivenlerle üst kattaki hünkar mahfiline çıkılmaktadır. hünkar mahfilinin bulunduğu ikinci katta yapının kuzeyinde dışarıya açılan balkon biçiminde iki mekan görülmektedir. Bu iki balkonun yapının iç mekanıyla bağlantısı yoktur.

Giriş kapısının açıldığı giriş koridoru sonrasında yapının orta bölümüne girilmektedir. Kubbe ile örtülmüş olan orta bölümün doğu ve batısında orta bölüme büyük kemerlerle açılan yan bölümler bulunmaktadır. Kubbe ile örtülü yan bölümlerin kuzey ve güneyinde birer tabhane odası yer almaktadır.

Tabhane odalarından güneyde olanlarına giriş, orta bölümün güney-doğu ve güney-batı köselerinde yer alan birer kapı ile sağlanmaktadır. Yan bölümlerin güneyindeki bu tabhane odalarının kubbe ile örtülü olduğu görülmektedir. Kuzeydeki tabhane odalarının ise orta bolümle bağlantısı yoktur. Bu tabhane odalarına giriş, giriş koridorunun iki yanında uzanan geçiş mekanları ile gerçekleşmektedir. Bu mekanların yıldız tonozlar ile örtülü olduğu görülmektedir.

Orta bölümün güneyinde, orta bölümden kemerle ayrılmış mihraplı bölüm yer almaktadır. Kubbe ile örtülü mihraplı bolümün zemini, orta bolümün zemininden daha yüksektir. Yüksek kasnak üzerine oturan orta bölüm ve yan bölüm kubbeleri aynı yüksekliktedir. Yapının duvarlarında kesme taşın örgü malzemesi olarak kullanıldığı görülmektedir. (39)

KUBBELERE GEÇİŞ ELEMANLARI

Yapıda kubbe ile Örtülü 6 mekan incelenmişür. Bü mekanlarda kullanılan geçiş elemanları, dönemin diğer yapılarında görülen geçiş elemanlarına göre biçim ve uygulama açışından farklılık göstermektedir.

Orta Bölüm

Yapının ortasında bulunan bu mekan 12.65 x 12.65m. boyutlarında kare zemin planına sahiptir. Mekan güneyde, mihraplı bölüme açılan büyük bir kemerle sınırlanmaktadır. Doğu, batı ve kuzeyde ise duvarlarla sınırlanmıştır. Doğu ve batıda duvara açılan kemerler yan bölümlere geçişi sağlamaktadır. Mekanın kare zemin planı, geçiş elemanının başlangıç seviyesine aktarılmıştır. Mekanı örten yaklaşık 12.60m. çapındaki kubbenin dairesel örtü planı ile geçiş elemanının başlangıç seviyesine aktarılan kare plan arasında, geçiş elemanı olarak piramitli kuşak kullanılmıştır. Geçiş elemanı başlangıç seviyesindeki kare plan kullanılan geçiş elemanının bitiş seviyesinde daire plana dönüşmüştür. Böylece geçiş elemanının bitiş seviyesindeki plan ile dairesel örtü planı arasındaki uyum sağlanmıştır.

Kullanılan geçiş elemanı 40 büyük oluşmaktadır. Bu piramitli kuşak, doğu-batı ve kuzey-güney eksenlerinde yer alan karşılıklı pencereler ile 10’ar piramitten oluşan dört bölüme ayrılmaktadır. Piramitlerin yüzeylerinde bitkisel motiflerden oluşan kalem işi bezeme görülmektedir.

Yan Bölümler

Orta bölümün doğusunda ye batısında, orta bölüme kemerlerle açılan kubbe ile örtülü yan bölümler, 7.13 x 7.13m. boyutlarında kare zemin planına sahiptir.Yan bölümler, orta bölüm dışında üç yönden duvarlarla sınırlandırılmıştır.

  

Mekanları örten 7.00m. çapında 24 dilimli kubbeye geçiş iki aşamalı olarak gerçekleşmektedir. ilk aşamayı oluşturan köşe üçgenlerinin, zeminden 7.60m. yükseklikteki başlangıç seviyesindeki planı, zemin planına uygun olarak kare plana sahiptir. Köşe üçgenlerinin bitiş seviyesindeki planı işe sekizgendir. Köşe üçgenleri ile dilimli kubbe arasına yerleştirilen piramitli kuşak, ikinci geçiş aşamasının bitiş seviyesinde çokgen planın oluşmasını sağlamış, bu çokgen plan ile ör-tünün planı arasında uyum gerçekleşmiştir.

İkinci aşamayı oluşturan piramitli kuşak, birinci aşamayı oluşturan elemanların bitiş seviyesinde ortaya çıkan sekizgen plana uygun olan, sekizgen kasnak Üzerine yerleştirilmiştir. Bu kasnak, sekizgen kasnağın her yüzeyinde dikey eksen Üzerinde yerleştirilmiş pencereler ile bölüntüye uğramıştır. Pencereler ile ayrılmış her bölüm, dört piramitten oluşmaktadır. Sekizgen kasnak yüzeylerinin kenarlarının kesişme bölgelerinde aynı yönde yerleştirilmiş iki piramit ye bunların iki yanında ters yönde yerleştirilmiş birer piramit yer almaktadır. Her iki piramit kubbe yönüne ye duvar yönüne bakan yüzeylerinde birer piramit daha oluşturulmuştur. Birer yüzeyi kubbe yönünde olan piramitlerin bu yüzeylerinde simetrik olarak yerleştirilmiş bir üçgen daha yer almaktadır. Bu üçgenlerin arasının, kubbe dilimlerinin biçimini oluşturan küresel yüzeyli üçgenlerle doldurulduğu görülmektedir.

Tabhane Odaları

Orta bolümden birer kapı ile girilen yan bölümlerin güneyinde yer alan tabhane odaları 6.20 x 6.20m. boyutlarında kare zemin planına sahiptir. Dört yönde duvarlarla sınırlandırılmış zeminden 3.28m. yükseklikte bulunan geçiş elemanının başlangıç seviyesi planı, zemin planını yansıtmaktadır. Zeminden 5.78m. yükseklikteki geçiş elemanının bitiş seviyesindeki plan, sekizgen şemaya sahiptir. Geçiş elemanlarının başlangıç seviyesindeki dörtgen plan geçiş elemanlarının bitiş seviyesinde , sekizgene dönüşmesinde köşelerde yer alan mukarnas dolguların etkisi olmuştur. Geçiş elemanlarının bitiş seviyesinin Üzerinde sekizgen planlı kasnak yer almaktadır. Kasnak yüzeylerinde sivri kemerler bulunmaktadır. Kasnağın Üzerinde 24 dilimli kubbe oturmaktadır.

  

Mihraplı Bölüm

Orta bölümün güneyinde dışarıya doğru çıkıntılı olarak yapılmış mihraplı bölüm, büyük bir kemerle alt bölümden ayrılmıştır. Kuzeyinde yer alan bu kemerler dışında mekan; doğu, batı ve güney yönlerinde duvarlarla sınırlandırılmıştır.Mihraplı bolüm, 11.80 x 11.80m. boyutlarında kare zemin planına sahiptir. Mekanı örten 11.80m. çapındaki kubbeye geçiş, orta bolüme benzer şekilde tek aşamada piramitli kuşak ile gerçekleşmektedir.

Geçiş elemanının başlangıç seviyesi planı, zemin planına benzemektedir. Kubbeye geçişte kullanılan piramitli kuşak doğu-batı ve kuzey-güney eksenlerinde yer alan karşılıklı pencereler ile, on’ar piramitten oluşan dört bölüme ayrılmıştır. Bu uygulama sonrasında geçiş elemanının bitiş seviyesinde daire plan şeması oluşmaktadır. Bu sema ile kubbenin dairesel planı arasında kolay bir uyum sağlandığı görülmektedir. Kuşağı oluşturan piramitlerin kubbe ve duvar yönlerindeki yüzeylerinde daha küçük piramitler bulunmaktadır. Kuşağı oluşturan piramitlerin yüzeylerinde bitkisel motiflerden oluşan kalem işi bezeme görülmektedir.

 

    Kaynakça

        Ayverdi E. H. (1989). Osmanlı Mimarişinde Çelebi ve Ü. Sültan Mürad Devri Ü. İstanbül 1989.

        Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eşki Eşerler, Ankara 1983, ÜI, 216-227.

        Kâzım Baykal, Bursa ve Anıtları, İstanbül 1982, s. 137-141.    

    Özer Ergenç, Osmanlı Klasık Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı: XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara 1995, s. 48-49.

    Salih Pay, “Kentleşmeye Katkı Bakımından Yeşil Külliyeşı”, Bursa Şehrinin Gelişmeşı ve Kentsel Planlama Kültürü, Bursa 2008, s. 47-53.

        Kâmil Kepeçıoğlü, Bursa Kütüğü (haz. Hüseyin Algül v.dğr.), Bursa 2009, IV, 252-261.

        Feridün Akozan, “Türk Külliyeleri”, VD, VÜI (1969), s. 306.

        DOĞAN YAVAŞ, "YEŞİLCAMİ KÜLLİYEŞİ", TDV İslâm Ansıklopedişi,

        https://işlamansıklopedişi.org.tr/yeşılcami-külliyeşı--Bursa (30.05.2020).

        Gabriel A. (2010). Bir Türk Başkenü Bursa. Çılt I (Yeniden Basım). İstanbül 2010.