Bursa, Orhan Camisi Dr.Özand Gönülal

Bursa, Orhan Camisi

 

Dr.Özand Gönülal

 

Bizans döneminde kale içinde sıkışmış küçük bir kasaba görünümünde olan Bursa'nın fetihten sonra büyütülmesi sırasında Gökdere'nin yatağı değiştirilerek elde edilen araziye ilk olarak cami, medrese, imaret-zaviye, han, hamam ve mektepten oluşan Orhan Gazi Külliyesi 1339-1340 tarihinde yaptırılmıştır.Etrafı çevrilen külliyenin duvarları daha sonra bütün aşağı şehri koruyacak şekilde genişletilmiştir; bu duvarlar belgelerde "aşağı hisar" diye anılmaktadır. Ulu Cami'nin yakınında, Taşkapı mevkiinde Külliyebinalarından cami, han ve hamam (AynalıÇarşı) ayakta olup bakımlı durumdadır.Medresenin yerine bugünkü belediye dairesi yapılmış, yanında da Hudavendigar Valisi Mahmud Celaleddin Paşa tarafından bir bahçe tanzim edilmiştir. Mektep

1855 depreminde tamamen yıkılmış , imaret ve ambar depremde az zarar gördüğündentamir edilmişse de günümüze  ulaşmamıştır.Ancak imaretin 1906-1907 tarihinde mevcut olduğu, belediye dairesininalt tarafında bulunduğu, talebelere ve fakirlere ekmek, pilav ve zerde verildiği kaydedilmektedir (Hasan Taib, s. 24-25).

 

1-GENEL MİMARİ TANIM

Osmanlı Mimarlığında, zaviyeli camilerin erken örneklerinden olan Orhan Camisi, geçirdiği önemli onanmlara karşın, ait olduğu plan tipinin genel özelliklerini günümüze taşımıştır.

Yapının kuzeyinde beş bölümlü son cemaat yeri bulunmaktadır. Son cemaat yerini oluşturan bölümler kuzeydeki payeler ile güneydeki duvar payeleri arasına atılmış kemerlerle sınırlandırılmıştır. Bu bölümlerden ortada ve yapının giriş ekseninde yer alan son cemaat yeri orta bölümü ile, bu bölümün doğu ve batısındaki bölümler kubbe ile örtülmüştür. Son cemaat yerinin doğu ve batısında yer alan bölümler ise, aynalı tonoz ile örtülmüştür.

Son cemaat yeri orta bölümünün güneyinde giriş mekanı bulunmaktadır. Kubbe ile örtülü bu mekanın güneyindeki kapı ile yapının orta bölümüne girilmektedir. Yapının içindeki diğer mekanlar arasında dağılım alanı oluşturan kubbe ile örtülü orta bölümün doğu ve batısında yan bölümler yer almaktadır. Büyük kemerlerle orta bölüme açılan ve ikişer basamakla çıkılan bu mekanlarda kubbe ile örtülmüştür.

Orta bölümün güneyinde mihraplı bölüm yer almaktadır. Orta bölüm ve mihraplı bölüm büyük bir kemerle birbirinden aynlmıştır. Kubbe ile örtülü bu mekanın zemini, orta bölümün zemininden 0.60m. daha yüksektir.

 

Erken Osmanlı Mimarlığının genel özellikleri açıkça görülmektedir. 1 sıra taş, 3 sıra

tuğla hatıl kullanılan almaşık teknik ile örülmüş duvarlar 'testere dişi'saçak uygulamasıyla sonlanmaktadır. Sekizgen kasnak üzerine oturan kubbeler ise kurşunla kaplanmıştır. (5)

   

2-KUBBELERE GEÇİŞ ELEMANLARI

 

Genel Mimari tanımlamada görüldüğü gibi, Orhan Camisi kubbe ile örtülü sekiz mekana sahiptir. Bu mekanlarda kullanılan geçiş elemanlanbiribirinden farklı

özellikler yansıtmaktadır. (6)

 

Son Cemaat Yeri Orta Bölüm

Yapının kuzeyinde, son cemaat yerinin ortasında ve giriş ekseni üzerinde yer alan son cemaat yeri orta bölüm, kuzey-güney doğrultusunda 5.00m., doğu-batı doğrultusunda 4.07m. boyutlannda dikdörtgen zemin planına sahiptir. Mekanın zemini, doğu ve batıda yer alan bölümlerin zemininden 0.78m. daha aşağıdadır.

Bu mekan dört yönde atılmış kemerlerle sınırlandırılmıştır. Bu kemerlerden doğu ve batıda olanlar, güneydeki duvar payeleri ile kuzeydeki payeler arasına, güneyde olanlar ise duvar payeleri arasına atılmıştır.

 

 

Mekanı örten kubbeye geçiş, tek aşamada piramitli kuşakla gerçekleşmektedir. Geçiş elemanı başlangıç seviyesi zeminden 8.18m. yüksekliktedir. Geçiş elemanının başlangıç seviyesi ile kemer yayları arasındaki duvarlar zemin planının, geçiş elemanı başlangıç seviyesine aktarılmasını sağlamıştır. Böylece geçiş elemanı dikdörtgen biçim ile kubbenin dairesel planı arasına yerleştirilmiştir. Yaklaşık 4.00 m. olan kubbenin çapı ile, mekanın geçiş seviyesindeki dikdörtgen planın kuzey-güney doğrultusunda 5.00 m. olan uzunluğu arasında 1.00 m.'lik fark vardır. Bu fark, kuşağı oluşturan pirmitlerden kuzey ve güney kenarda olanlannın kemer yayı ile geçiş elemanı başlangıç seviyesi arasındaki duvara dar açı yaparak yerleştirilmesiyle giderilmiştir.Toplam 32 piramitten oluşan kuşak, geçiş elemanı başlangıç seviyesindeki dikdörtgen planın üzerine kuzey ve güney kenarlanna yedişer piramit, doğu ve batı kenarlanna ise 9'ar piramit olmak üzere oturmaktadır.

 

Son Cemaat Yeri Orta Bölümünün Doğu ve Batısındaki Bölümler

 

Son cemaat yerinin ortasındaki bölümün doğu ve batısındaki bölümler, kuzey-güney doğrultusunda 5.00m., doğu-batı doğrultusunda 4.00m. boyutlarında dikdörtgen zemin planına sahiptir. Bu mekanlarda, son cemaat yeri orta bölümde olduğu gibi dört yönden kemerlerle sınırlandınlmıştır. Kemerlerden doğu ve batıda olanları duvar payeleri ve payeler üzerine, kuzeyde olanları payeler, güneyde olanları ise duvar payeleri üzerine oturmaktadır.

 

 

Bölümleri örten kubbelere geçiş pandantiflerle gerçekleşmektedir. Pandantiflerin başlangıç seviyesi zeminden 4.98m. yüksekliktedir. Geçiş elemanlannın başlangıç noktası kemer yaylannın destek elemanlan ile birleştiği üzengi noktasının yaklaşık 1.00m. üzerindedir. Geçiş elemanlannın bitiş seviyesi ise zeminden 7.00m. yüksekliktedir. Bitiş seviyesinde dairesel plan ortaya çıkmaktadır. Pandantiflerin sahip olduğu yapısal özellik olarak ortaya çıkan dairesel plan ile kubbe arasında rahat bir uyum gerçekleşmektedir. Pandantiflerin yüzeyinde ise herhangi bir bezeme görülmemektedir.

Bu mekanların dikdörtgen zemin planı güneyde duvar payeleri arasındaki 3 0cm. Genişliğinde atılmış kemerlerle geçiş elemanı başlangıç seviyesinde 4 x 4.70m. boyutunda dikdörtgen plana dönüşmektedir. Bu dikdörtgen plan üzerine kubbenin oturması için kullanılan pandantiflerin arasında, kuzey ve güneyde eğimli duvar parçalan örülerek kubbeye geçiş için çözüm üretildiği görülmektedir. Örülen duvar parçalan, kubbemsi tonoz parçalarını hatırlatmaktadır.

 

Giriş Bölümü

 

Son cemaat yeri orta bölümün güneyinde yer alan ve giriş kapısının bulunduğu mekan, doğu-batı doğrultusunda 2.70m. boyutlarında dikdörtgen zemin planına sahiptir. Üç yönde duvarlarla sınırlandırılmış mekan, kuzeyinde bulunan kemerle son cemaatyeri orta bölüme açılmaktadır. Mekanı örten 2.50m. çapındaki kubbeye geçiş,kubbemsi tonoz parçaları ile gerçekleşmektedir.

 

 

Orta Bölüm

Yapının ortasında, mekanlar arasında dağılımı gerçekleştiren orta bölüm, kuzey-güney doğrultusunda 8.60m., doğu-batı doğrultusunda 8.10m. boyutlannda kareye yakın dikdörtgen zemin planına sahiptir. Yaklaşık 8.10m. çapında kubbe ile örtülü mekanın zemini diğer mekanların zemininden 0.60m. daha aşağıdadır. Mekan doğu, batı ve kuzeyden kör kemerlerle,güneyden ise kemerle sınırlandınlmıştır. Doğu ve batıda bu duvarlara ayrıca yan bölümlere geçişi sağlayan kemerler açılmaktadır. Kubbeye geçiş iki aşamada gerçekleşmektedir. Birinci aşama, başlangıç seviyesi zeminden 5.98m. yükseklikte olan köşe üçgenlerinin kullanılmasıyla gerçekleşmektedir. Bu aşamada kullanılan köşe üçgenleri ile zeminden 9.90m. yükseklikte bulunan bitiş seviyesinde sekizgen plan ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla kubbeye geçişte ilk aşamada üçgenlerin varlığı zemin seviyesinin dikdörtgen planını sekizgene döndürmüştür. Bu sekizgen plan üzerine yerleştirilen kasnak, kubbeye geçişte ikinci aşamayı oluşturmaktadır. Kasnağın sekizgen biçiminin her yüzeyinde birer pencere açılmış ve pencerelerin arasında sekizgen yüzeylerin kesişme doğruları üzerinde bulunan ikişer piramitten oluşan piramit grupları ile kesişme bölgeleri yumuşatılmıştır. Pencere ve piramit gruplannın ardışık olarak dizilmesiyle başlangıç seviyesinde sekizgen plana sahip piramitli kuşağın, bitiş seviyesinde oluşan daireplan ile kubbeye geçiş gerçekleşmektedir.Her iki aşamada yer alan geçiş elemanlarından üçgenin köşelerinde gruplaşan kalemişi bezeme ikinci aşamada, pencere ve piramit grupları arasında kalan yüzeyler üzerinde de görülmektedir.

 

Yan Bölümler

Orta bölümün doğu ve batısında kemerli açıklıklarla girilen yan bölümler doğu-batı doğrultusunda 5.60m., kuzey-güney doğrultusunda 8.90m. boyutlarında dikdörtgen zemin planına sahiptir. Bu dikdörtgen plan, kuzey-güney yönde doğu-batı doğrultusunda atılmış 1.40m. genişliğinde kemerler ile, geçiş elemanı başlangıç seviyesinde 6.10x6.10m. boyutlarında kare plana dönüşmüştür. Kubbeye geçiş tek aşamada pandantiflerle gerçekleşmektedir. Başlangıç seviyesindeki kare plan, pandantiflerin bitiş seviyesinde dairesel plana dönüşerek kubbeye geçişi gerçekleştirmektedir. Pandantiflerin yüzeyinde herhangi bir bezeme unsuru görülmemektedir.

 

 

Mihraplı Bölüm

 

Yapının güneyinde dışarıya doğru çıkıntılı olarak inşa edilen rnihraplı bölüm kuzey-güney doğrultusunda 9.40m., doğu-batı doğrultusunda 8.38m. boyutlarında dikdörtgen zemin planına sahiptir. Mekanın üzerini örten kubbe elips biçiminde yapılmıştır.

Mekan güney, doğu ve batıda duvarlarla, kuzeyde ise kemerle sınırlandırılmıştır. Mekanın üzerini örten kubbeye geçiş, tromplarla gerçekleşmektedir. Başlangıç seviyesi zeminden 5.42m. yükseklikte olan tromplar, sivri kemerlidir. Kemerlerin birbirini dik olarak kesen duvarları üzerine bastığı noktalar, kübik gövde köşelerine yaklaşık 2.40m. uzaklıktadır. Ancak, trompların bulunduğu yerlerin özellikleri açısından kuzeyde bulunan kemer nedeniyle gerçekleşen farklı uygulamaya değinmek gerekmektedir. Dolayısıyla mekanın kuzey-doğu ve kuzey-batı köşelerinde yer alan. Her iki aşamada yer alan geçiş elemanlarından üçgenin köşelerinde gruplaşan kalemişi bezeme ikinci aşamada, pencere ve piramit grupları arasında kalan yüzeyler üzerinde de görülmektedir.

 

 

 

Kaynakça

 

Hüdavendigar Viliiyeti Salnamesi, 1287, s. 32;

Hasan Taib. Hatıra yahud Mir'at-ı Bursa, Bursa 1323, s. 24-25;

Kamil Kepeci. Bursa Hanlan, Bursa 1935, s. 3-4;

A. Memduh TurgutKoyunluoğlu, İznik ve Bursa Tarihi, Bursa1935, s. 119;

Sedat Çetintaş. Türk Mimari Anıtlan:Osmanlı Devri Bursa'da İlk Eser/er, İstanbul

1946, s. 17 -30;

Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değildir, İstanbul 1958, s. 8;

A. Gabriel.Une capitale turque Brousse-Bursa, Paris 1958, s. 46-49, 182;

Ayverdi, Osmanlı Mi'mfir1si /,s. 61-89, 96-101;

Ayverdi, "Bursa Orhan Gazi Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi", VD, VI

(ı 965) , s. 69-83;

Kazım Baykal. Bursa ve Amtlan,İstanbul 1982, s. 1 03;

Türkiyede Vakıf AbidelerveEskiEserler,Ankara 1983, lll, 148-152,

Bedri Yalman, Bursa, İstanbul 1984, s.79, 91;

Yusuf Oğuzoğlu, "Osmanlı Arşivi KayıtIanna Göre 1855 Bursa Depremi", Bursa Yöresi'nin

Depremselliği ve Deprem Tarihi (ed. NurcanAbacı). Bursa 2001 , s. 81-8

8;

Sezai Sevim,"Fethin Bursa'ya Kazandırdıkları", Gümüşlü'den Günümüze Osmanlı Kültüründe Bursa (haz. Hasan Basri Öcalan), İstanbul 2003, s. 105-

109.