BURSA HÜDAVENDİGAR CAMİSİ, Dr.Özand Gönülal

Bursa,Hüdavendigar Camisi

 

Dr.Özand Gönülal

 

Şehrin dışında ovaya hakim Çekirge semtinde Çekirge semtinde kaplıcalar bölgesinde yer alan külliye cami, medrese. zaviye ve türbeden ibarettir. Bulunduğu yerden dolayı bu esere bazı kaynaklarda Çekirge imareti ve etrafında şifalı suların çıkması sebebiyle Kaplıca imareti de denilmiştir.Külliye yapıları arasında yeralan Hüdavendigar Camisi 1366-1385 tarihlerinde iki katlı olarak yapılmıştır. Alışılmamış düzeni ve dış mimarisiyle şaşırtıcı bir karakteri olan bu ibadet yeri, Türk sanatında benzeri olmayan bir anlayışla iki katlı olarak yapılmıştır; alt katı cami. üst katı medresedir. Osmanlı dönemi mimarisinde altında medrese, üstünde caminin bulunduğu bir örnek olarak istanbul'da Saraçhanebaşı'nda Dülgerzade Camii akla gelir. Ancak bu eserin ibadet yeriyle medresenin üst üste olmasından başka Hudavendigar Camii ile benzerliği yoktur. Alt katı teşkil eden esas ibadet yeri bir tabhaneli cami. yani Osmanlı Devleti'nin ilk dönemlerinde çok yaygın olan ahi teşkilatıyla ilgili. sonraki tekkelerin esasını teşkil eden bir zaviyeli camidir

 

 

1-GENEL MİMARİ T ANIM

 

Yapının kuzey cephesinde 5'er bölümlü iki katlı revak bulunmaktadır. Yapıya giriş, alt kattaki son cemaat yerinin orta bölümünde bulunan giriş kapısı ile sağlanmaktadır.

Yapının merkezini iki kat boyunca yükselen ve kubbe ile örtülü orta bölüm oluşturmaktadır. Bu bölümün doğu ve batısında, tonozla örtülü ve büyük kemerlerle orta bölüme açılan eyvan biçiminde yan bölümler bulunmaktadır. Yan bölümlerin kuzeyinde bir, güneyinde ise ardarda sıralanmış ikişer oda bulunmaktadır. Bu odalar tonozla örtülmüştür. Orta bölümün güneyinde, büyük bir kemerle ayrılmış mihraplı bölüm yer alır. Tonozla örtülü mihraplı bölümün zemini, orta bölümün zemininden daha yüksek yapılmıştır.

Mederese olarak düzenlenmiş olan üst katın kuzeyinde beş bölümlü revak yer almaktadır. Bu bölümden doğu ve batı köşede bulunanlar aynalı tonoz ile örtülmüştür. Ortada yer alan üç bölüm ise kubbe ile örtülmüştür. Diğer yandan yapının merkezini oluşturan ve iki kat boyunca yükselen kubbe ile örtülü orta bölümün doğu ve batı yanında bulunan koridorun arkasında tonozla örtülmüş mederese odaları sıralanmaktadır. Yapının duvarları, bir sıra kesme taş ve üç sıra tuğla hatıldan oluşan almaşık teknik ile örülmüştür.

                                   

 

2-KUBBELERE GEÇİŞ ELEMANLARI

Hüdavendigar Camisi kubbe ile örtülü on mekana sahiptir.

 

Son Cemaat Yeri Orta Bölüm

Yapının kuzeyinde son cemaat yerinin ortasında ve giriş ekseninde yer alan bölüm, kuzey-güney doğrultusunda 3.63m., doğu-batı doğrultusunda ise 3.30m. boyutlannda dikdörtgen zemin planına sahiptir. Kuzeyde yer alan iki paye ve güneydeki duvar arasına atılmış kemerlerle sınırlanmış mekamn üzerini örten 3.20m. çapındaki kubbeye, tek aşamada pandantiflerle geçilmektedir.

 

 

Pandantiflerin başlangıç noktası, kemerlerin kesişme noktaları üzerindedir. Başlangıç noktalannın bulunduğu seviyede dikdörtgen zemin planı tekrarlanmaktadır. Bitiş seviyesinde ise oluşan daire plan üzerine kubbe oturmaktadır.

Pandantiflerin yüzeyinde bitkisel motiflerden oluşan kalemişi bezeme görülmektedir.

 

 

Son Cemaat Yeri Orta Bölümünün Doğusundaki ve Batısındaki Bölümler

 

Beş bölümden oluşan son cemaat yerinin orta bölümü dışındaki dört bölüm birbirine benzer özelliklere sahiptir. Kuzeyde yer alan payeler ile güneydeki duvar arasına atılan kemerlerle sınırlandırılmış bölümler kuzey-güney doğrultusunda 3.66m., doğu-batı doğrultusunda 4.08m. boyutlannda dikdörtgen zemin planına sahiptir. Mekanlan örten 3.60m. çapındaki kubbelere tek aşamada pandantiflerle geçilmektedir.

 

            

 

Zeminden 3.98m. yükseklikteki pandantiflerin başlangıç noktası, kemerlerin kesişim noktalan üzerinde bulunmaktadır. Geçiş elemanı başlangıç seviyesinde görülen dikdörtgen plan, 5.28m. yükseklikteki geçiş eleman bitiş seviyesinde daireyedönüşerek kubbeye oturmaktadır. Pandantiflerin yüzeyinde kalemişi bitkisel motiflerden oluşan bezeme bulunmaktadır.

 

Orta Bölüm

 

Yapı içinde kubbe ile örtülü tek bölüm olan orta bölüm, kuzey-güney doğrultusunda 12.60m., doğu-batı doğrultusunda ise 10.60m. boyutlannda dikdörtgen zemin planına sahiptir.Mekan örten 10.60m. çapındaki kubbeye tek aşamada pandantifle geçilmektedir. Pandantiflerin başlangıç seviyesinde, mekanın kuzey ve güneyinde doğu-batı doğrultusunda atılmış 1.00m. genişliğindeki kemerler ile 10.60m. x 10.60m. boyutlannda kare plan oluşmaktadır. Pandantiflerin bitiş seviyesindeki 16 kenarlı çokgen plan üzerine kubbe oturmaktadır. Pandantiflerin üzerinde bitkisel motfilerden oluşan kalemişi bezeme görülmektedir.

 

 

 

Üst Kat Revağı Orta Bölüm

Yapının ikinci kat seviyesinde ve son cemaat yeri revağının üzerinde yer alan üst kat revağının ortasındaki bölüm, kuzey-güney doğrultusunda 3.64m., doğu-batı doğrultusunda 4.13m. boyutlannda dikdörtgen zemin planına sahiptir.

Kuzeyinde yer alan payeler ve güneyindeki duvar arasına atılmış kemerler ile sınırlandınlrruş mekanın üzerini örten 3.50m. çapındaki kubbeye, tek aşamada

tromplarla geçilmektedir.

Tromplann başlangıç seviyesi, üst kat zemininden 6.12m. yüksekliktedir. Dikdörtgen zemin planı, kemerlerin üzerindeki duvar parçalarıyla başlangıç seviyesine aktanlmıştır. Başlangıç seviyesindeki dikdörtgen planın , köşelerine yerleştirilen

 

     

 

tromp lar arasında kör pencereler bulunmaktadır. Kubbe bitiş seviyesinde tromp kemerlerinin üzerine oturmaktadır.

Tromplann içi 5 sıra halinde yerleştirilen piramitlerle bezenmiştir. Benzer uygulamayı Bursa Orhan Camisi' nin mihraplı bölümünde de görmek mümkündür.

 

Üst Kat Revağı Orta Bölümünün Doğusundaki ve Batısındaki Bölümler

 

Orta bölümün iki yanında yer alan bölümler, kuzey-güney doğrultusunda 3.66m., doğu-batı doğrultusunda 4.14m. boyutlannda dikdörtgen zemin planına sahiptir. Kuzeydeki payeler ile güneydeki duvarlar arasına atılmış kemerlerle sınırlandırılmış mekanlar 3.50m. çapındaki kubbeler ile örtülmüştür.

Kubbelere iki aşamada köşe üçgeni ve piramitli kuşak bir arada kullanılarak geçilmektedir. Birinci aşamayı oluşturan köşe üçgenlerinin başlangıç noktaları zeminden 3.82m. yüksekliktedir. Bu seviyede, dikdörtgen zemin planı aynen tekrarlanmaktadır. Zeminden 5.44m. yükseklikteki bitiş seviyesinde sekizgen plan oluşmaktadır. Bu sekizgen plan aynı zamanda ikinci aşamayı oluşturan piramitli kuşağın başlangıç seviyesi planıdır.

 

 

Köşe üçgenlerinin yüzeyi piramitlerle işlenmiştir. Üç sıra halinde yerleştirilmiş piramitler başlangıç noktasından itibaren ilk sırada 2, ikinci sırada 5, üçüncü sırada ise 7 tane olarak dizilmişlerdir.

Köşe üçgeni ile piramitli kuşak arasında 0.15m. yükseklikte bir silme dolaşmaktadır. Başlangıç seviyesi zeminden 5.60m. yükseklikte olan piramitli kuşak 48 piramitten oluşmaktadır. Bu piramitlerin kubbe ve alt yapı yönündeki yüzeyleri tekrar piramit haline dönüştürülmüştür. Piramitli kuşağın zeminden 6.60m. yükseklikteki bitiş seviyesinde oluşan daire plan üzerine kubbe oturmaktadır.

 

Bu bölümlerde görülen kubbeye geçiş uygulaması Amasya Beyazıd Paşa Camisi, (1419) mihraplı bölüm, Ankara Karacabey Camisi, (1427) son cemaat yeri orta bölüm ve Bursa Muradiye Camisi, (1425) orta bölümde görülen geçiş uygulamaları ile benzerlik taşımaktadır.

 

Kaynakçalar

Aslanapa, Oktay, Türk Sanatı, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1997

Ayverdi, E.H, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, İstanbul, 1989

Batur, Afife  "Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar üzerine"  Anadolu Sanatı

Araştırmaları 2: 135-227, 1970

Batur, Afife  Osmanlı Camilerinde Kemer. İstanbul. 1974

Batur, Afife Osmanlı Camilerinde Eğrisel Örtüler ve Geçiş Elemanları (Basılmamış Doçentlik Tezi) 1980

Çetintaş,Sedad Türk Mimari Anıtları, Osmanlı Devri, Dursa'da ilk Eserler, istanbul, 1946

Demiriz, Yıldız 1979 Osmanlı Mimarisinde Süsleme 1.Erken Devir (1300-1453).  İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınlan

Eyice, Semavi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt 18, 1998

Eyice, Semavi."HUDÂVENDİGÂR KÜLLİYESİ", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hudavendigar-kulliyesi

Gabriel,A. Bursa'da Murad I Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menjeı Meselesi, II; Vakıflar Dergisi, Ankara 1942.

Gabriel,A. Unc Capiulc Turque, Bursa, Paris 1958.

HASOL, Doğan 1988 Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. Istanbul- Yapı-Endüstri Merkezi yayınlan

Kuran, Abtullah 1964a Ilk Devir Osmanlı Mimarisinde Camii, Ankara. I964b "Edirne'de

Öner,Merve Akdağ İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Bölümü Mezunu, Şehrine Ses Ver Kurucu http://www.sehrinesesver.com/sehir/toplumu-ve-dogayi-ilmek-ilmek-dokumus-bir-kent-bursa/

Sözen, Metin 1975 Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan Istanbul

Sözen, Metin ve U.TANYELI, 1992 Sanat Kavramlan ve Terimleri Sozlüğü, İstanbul

Tabbaa, Yasser 1985 "The NIuqamas Dome:Its Origin and Meaning", Muqamas, 3:61-75

Turgut, Memduh iznik ve Bursa Tarihi, Bursa 1935.