ANTALYA EVDİR HAN TAŞÇI İŞARETLERİ

 

ANTALYA EVDİR HAN (1211-1220) TAŞÇI İŞARETLERİ

Dr.Özand Gönülal

 Antalya'nın 18 km. kuzey batısında, Yeşilbayır köyünün yakınındadır.. Antalya'dan çıkışta ilk menzil, ilk duraktır. Hanın bazı bölümleri burada bulunan antik kentin temelleri üzerinde kurulmuştur. Antik kentin yapı malzemeleri hanın inşası sırasında devşirilerek kullanıldığı görülmektedir.. Han, kuzey güney doğrultusunda hafif eğimli bir arazide, kuzeye doğru hafifçe eğimli olarak yapılmıştır.

Yapının bugün yerinde bulunmayan taç kapısı üzerinde bulunan üç satırlık mermer kitâbesi, 1928 yılında tarihi dahil bir kısmı eksik olmasına rağmen R. Riefstahl tarafından okunmuştur. Bu kitabeye göre Evdir Han  I. İzzeddin Keykâvus zamanında 1211-1220 tarihleri arasında inşa edildiği anlaşılmaktadır. Selçuklu dönemi kervansaraylarında görülen açık avlulu, dört ana eyvanlı plan tipinin Anadolu’daki iki örneğinden biri olması açısından ayrı bir önem taşımaktadır (diğeri Harran’ın 30 km. güneydoğusundaki 1215 tarihli Han el-Ba‘rûr’dur). Anadolu’da pek benimsenmediği anlaşılan bu plan şeması Anadolu dışındaki  Selçuklu bölgelerinde yaygın olarak karşımıza çıkar.

Yapı harap durumdadır. Bazı duvarlar ve eyvanlar yıkılmıştır. En sağlam eyvan güneydeki giriş eyvanı ile doğuda yer alan eyvandır. Kuzeydeki eyvan ise tamamen yıkılmıştır. Avlu dört taraftan iki sıra revak ile çevrilmiştir. Revaklar sivri beşik tonozlarla avluya açılmaktadır. . Kuzey-güney doğrultusunda inşa edilmiş düzgün dikdörtgen planlı yapı 54,00 × 67,60 m. ölçülerindedir. Doğu ve batı cephelerinde üçer, diğer cephelerinde ikişer tane olmak üzere çevresinde toplam on adet dört köşe payandası görülür. Güney cephede eksen üzerinde yer alan taçkapı dışa taşkındır ve girişin karşılıklı cephelerinde birer mukarnaslı niş bulunmaktadır.

http://www.dosemealti.bel.tr/tr/m/tarihi-yerler/evdir-han.html

Anadolu Selçuklu dönemi kervansarayları / Ed. Hakkı Acun

Simetrik bir düzenleme gösteren hanın güney cephesindeki taçkapı, üst bölümü bugün kısmen yıkık olmakla birlikte kalıntılardan anlaşıldığına göre yalnızca dışa taşkın değil aynı zamanda beden duvarından da yüksek tutulmuştur.

            

Fot.Özand Gönülal

İki yandan süsleme şeritleriyle sınırlandırılmış olan nişin, yedi sıra mukarnaslı kavsarası, silindirik köşe sütunceleri üzerindeki karşılıklı yüzleri mukarnaslı ve silmeli konsollara oturan bir sivri kemerle kuşatılmıştır.Hanın bütününde, moloz dolgu üzerine oldukça düzenli teknikte kesme taş kaplama yapılmıştır. Taşların üstünde çok sayıda değişik taşçı işareti dikkati çeker.

Yapıların inşasında vazgeçilmez bir malzeme olarak kabul edilen taş, doğada bol miktarda bulunmasının yanı sıra taşıyıcı gücünün fazla olması, hava etkilerine dayanıklılığı, zengin ve görsel bir plastik etkiye sahip olması gibi özelliklerinden dolayı, yapılarda tercih edilen malzeme türü olmuştur. Osmanlı yapılarında çok seyrek karşılaştığımız bu işaretler, Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde yoğun olarak XII. - XV. yüzyıl arasındaki zaman dilimi içerisindeki, taş yapılar üzerinde taşı işleyenler tarafından kullanılmıştır. Taşçının hem kimliğini hem yonttuğu taşın sorumluluğunu almak için yaptığı bu “Kimlik İşaretleri’’ (taşçı markası) ve taş ustalarının ocakta ya da şantiyede taşı kendinden sonra kullanacak olanlara yardımcı olmak üzere yaptıkları semboller, hemen hemen her taş üzerinde farklı şekillerde kullanılmıştır. Taşçı işaretleri, yapı üretimi ile bağlantılı olarak insan kökenli, belirli bir amaç doğrultusunda sığ kazıma tekniğiyle yapılmış işaretler olmasıyla beraber, yapılan işin denetlenmesi, ödenecek ücretin tespit edilmesi, yapıma, inşaata yardımcı olması amacıyla da kullanılmıştır. Taşçı işareti olarak adlandırılan bir takım şekillerin, bu mesleğin ilk basamağında yer alan niteliksiz taşçılara ait olduğu düşünülse de bazı araştırmacılar bu işaretleri taşçı ustalarının simgeleri olarak değerlendirmektedir. Binan ise, taşçı işaretlerini ‘‘kimlik işaretleri’’ ve ‘‘faydacı işaretler’’ olarak iki guruba ayırmaktadır. Taşçı işaretlerinin, kazıma tekniğiyle taş bloklar üzerine yapılmış en erken örneklerini Mısır mimarisinde görülmektedir. Mısır mimarisinde çok basit bir takım şekiller olarak taş bloklar üzerine kullanılan bu işaretler, taşın mimaride kullanım yerini, hangi ocaktan çıkarıldığını, hangi ocağa ait olduğunu, nakliye sırasında denetim ve sayım işlemi ile taşın hangi şantiyeye gideceğini gösteren işaretler olarak kullanılmıştır. Helenistik ve Roma dönemlerinde ise, ocaktan çıkarılan taşların hesaplanması, farklı özelliklere sahip mermerlerin ayırt edilmesi ve taşları işleyen taş ustalarını tanımlamak amacıyla taşçı işaretleri kullanılmıştır. Ayrıca Yunan Döneminde kullanılan işaretlerin de, Yunan alfabesi harfleriyle benzerlik gösterdiği dikkat çekmesiyle beraber, Roma dönemi işaretleri çok daha basit formlarda, ancak daha büyük boyutlarda, sadece yapı taşlarında görülmektedir. Ortaçağ batı mimarisinde, özellikle XII. yüzyıldan başlayarak, oldukça yoğun kullanım alanı bulan taşçı markaları ise, Antik dönemde ki anlamından farklı olarak, “kimlik işaretleri” ne doğru bir değişim söz konusudur. Bu bağlamda da Ortaçağ Avrupa’sında, uzun yıllar süren mimari yapıların inşasında, yerleşik ustalar ve bu ustaların büyük bir kısmını oluşturan gezginci ustalar çalışmışlardır. Bu ustaların kullandıkları taşçı markalarının, giden ustanın yerine yeni gelen ustaya geçmesi suretiyle, aynı inşaat da veya bölgede kullanılmış, bununla beraber bu mesleğin babadan oğul a geçmesiyle, aynı işaretin iki veya üç nesil tarafından kullanılması söz konusu olabilmektedir. Batıdaki bu uygulamaya paralel olarak Ortaçağ Anadolu mimarisinde ki yapılanma değerlendirildiğinde, gezgin ya da daimi statüdeki bu ustaların yaptıkları işi belgelemek amacıyla batıda olduğu gibi işaretlere başvurmuş olabileceğini ifade etmektedir. Ortaçağ Anadolu mimarisinde taşçı işaretlerinin büyük bir çoğunluğu XIII. yüzyılda Anadolu Selçuklu Dönemi kervansaraylarında bulunduklarını söyleyebiliriz. Ancak Selçuklu Dönemi yapılarında yoğun olarak karşılaştığımız bu taşçı markaları, Beylikler Dönemi’nde giderek azalarak sayılı yapılar üzerinde bulunur. Erken Osmanlı Döneminde ise, 1399-1400 tarihli Bursa Ulu Camisi’ni, Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi taşçı markalarının görüldüğü en son yapı olarak görmekteyiz.

SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA

Akalın (Eryavuz), Ş. (2002). “Kervansaray”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul:

Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 25, 299-302.

Antalya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. (2012). Dünden Bugüne Antalya. Antalya İl Kültür ve Turizm

Müdürlüğü Yay., Antalya. 2, 285-286.

Arseven, Celal Esat. Türk Sanatı Tarihi, istanbul 1956,

Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı, istanbul 1984

Ataman ."Anadolu Selçuklu Hanları. Evdir Han",ilg i, sy. 53, istanbul 1988, s. 13·17.

Aytaç, İ. (2002). “Selçuklu Kervansarayları”. Türkler. 7, 854-864.

Bakırer, Ö. (2002). Anadolu Selçuklu mimarisinde Taşçı İşaretleri. Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu, Prof. Dr. Gönül Öney'e Armağan. İzmir: Ege Üniversitesi, ss.59-69.

Binan Ulusoy, D. (2001). ‘‘Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Taşçı İşaretleri ve Koruma

Sorunları’’, Taç Vakfı’nın 25. Yılı, İstanbul, 119-136.

Bulat,Serap. Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı'nda bulunan taşçı işaretleri, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, Erzurum,, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi Journal of the Fine Arts Institute [GSED], Sayı/Number 32, ERZURUM 2014, 77-92

Creswell, K. A. C. (1989). A Short Account Of Early Muslim Architecture, Allan James W. Aldershot (Rev. ed.), Cairo, ss. 201-214.

Curatola, G. (2010). Turkish Art And Architecture FromTheSeljuksToTheOttomans, NewYork.

Çam, N. (1993). Türk ve İslam Sanatlarında Altı Kollu Yıldız Motifi (Mühr-ü Süleyman). Prof. Dr. Yılmaz Önge’ye Armağan. Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırma Merkezi Yayınları, ss. 207-230

Çayırdağ, M. (1982). ‘‘Kayseri’de Selçuklu ve Beylikler Devri Binalarında Bulunan Taşçı

İşaretleri’’, Türk Etnografya Dergisi, S.XVII, Ankara, 79-108.

Demirtaş, G. (1979-80). Antalya ve Çevresindeki Selçuklu Kervansarayları, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal ve İdari Bilimler Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Yayınlanmamış Lisans Tezi.

Diez, E.  Türk Sa natı. Başlang ı cı ndan Günümüze Kadar(t rc. Oktay Aslanapa). istanbul 1946,

Duggan, T.M.P. (2008). The Paintwork and Plaster on Evdir and Kırkgöz Hans by Antalya- and Some Implications Drawn Concerning the Original Appearance of 13th c. Seljuk State Buildings / Antalya Yakınlarında Evdir ve Kırkgöz Hanlarında Boyama Bezeme ve Sıva 13. Yüzyıl Selçuklu Devleti Binalarının Özgün Görünüşleri Üzerine Önermeler. Adalya. 11. Sayı, Antalya: Suna&İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi, ss. 319-358.

Durukan, Aynur. "Selçuklular Döneminde Ticaret Hayah ve Antalya", Antalya 3. Selçuklu Semi·neri, 10·1l Şubat 7989, istanbul 1989, s. 54·56;

Durukan, A. (1995). “Evdir Hanı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Türkiye İstanbul: Diyanet

Vakfı Yay., 11, 516-517.

Erten, Süleyman Fikri. Anta lya Vilayeti Tarihi, istanbul 1940

Eravşar, O. (2017). Yolların Tanıkları Anadolu Selçuklu Hanları. Eskişehir: Konya Aydınlar Ocağı.

Eravşar, O. (2007). Evdir Han. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. (ed. H. Acun). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, ss. 419- 433.

Erdmann, K. Das Anatolische Karauansaray des 13. Jahrhunderts, Berlin 1961, 1, 175·179 ;

Erdmann, K. (1966a). Selçuklu Kervansarayı. Önasya Mecmuası. (çev. Fügen Tunçdağ). 13. Sayı, İstanbul, ss.10-11.

Erdmann, K. (1966b). Selçuklu Kervansarayı. Önasya Mecmuası. (çev. Fügen Tunçdağ). 14. Sayı, İstanbul, ss. 10-11.

Erten, S.F. (1940). Antalya Vilayeti Tarihi. İstanbul: Tan Matbaası.

Güran, C. (1976). Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanı Mimarisi. Ankara: Vakıflar genel Müdürlüğü Yayınları. Hellenkemper, H.-F. Hild. (2004). Tabula Imperi Byzantini Lykien und Pamphylien, Teil 2, Wien.

İlter, İ. (1969). Tarihi Türk Hanları, Ankara: KGM Matbaası.

Karamağaralı, H. (1970). Anadolu Selçuklu Kervansarayları. Önasya Mecmuası. 61-62. Sayı, İstanbul, ss. 3-4.

Korkmaz, N. (2009). “Anadolu Selçuklu Kervansarayları”. Türkiye Mühendislik Haberleri (TMH). 453,

Kuyulu, İ. (1996a). Anadolu Selçuklu Kervansarayları İle Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Deneme. Sanat Tarihi Dergisi. 8. Sayı, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, ss. 51–79.

Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2019). Selçuklu kervansarayları Denizli-Doğubayazıt güzergâhı. Erişim

adresi: https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-44413/selcuklu-kervansaraylari-denizli-dogubayazitguzergahi.

html (15.06.2019)

Madran E.-N. Üreğen. (2006). Antalya Turizminde Önemli Bir Potansiyel: Selçuklu Dönemi Hanları.

Mü ller, K.  Die Karawanserai imuorderen Orient, Be rlin 1920,

Ögel, Semra. Anadolu Selçukl uları 'nın Taş Tezyi·natı, Ankara 1966

Özbek, Y. (2007). Tuzhisar Sultan Hanı. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. (ed. H. Acun). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, ss.175-194

Özergin, Muammer Kemal. "Anadolu'da Selçuklu Kervansarayları",TD, XV (1965), s. 149 ;

Fakültesi, Tarih Bölümü, Yayınlanmamış Doktora Tezi.

Özergin, M. K. (1965). Selçuklu Kervansarayları. Tarih Dergisi. Cilt: XV, 20. Sayı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, ss.141–170.

Pala, İ. (1980). Mühr-ü Süleyman. İslam Ansiklopedisi. İstanbul, ss.524-526.

Pektaş, K. (2007). Çardak Han. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. (ed. H. Acun). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, ss. 161-173.

Riefstahl, R. M. Tu rk ish Architecture in SouthwesternAnatolia, Cambridge 1931,

Saral, R.Z. (2012). Antalya-Burdur’da Yer alan Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekân Olgusunun Gelişimi Ve Koruma Ölçeğinde Değerlendirilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Isparta.

Şahin, M. K. (2001). Tercan-Mama Hatun Külliyesi’ndeki Taşçı İşaretleri. Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı Sanat Yazıları (ed. Mustafa Denktaş-Yıldıray Özbek). Kayseri, ss. 509-536.

Taşkıran, Z.F. (1986). Antalya Çevresinde Yer alan Evdir Han ve Kırkgöz Han. Antalya 1. Selçuklu Eserleri Semineri,. Antalya: Antalya Valiliği Yayınları, ss. 21-29. Turan, O. (1946). Selçuk Kervansarayları. Belleten. Cilt: 10, Sayı: 39, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, ss. 471–496.

Taşkıran , Z. F.  "Antalya İli Selçuklu Hanlan",Antalya 1. Selçuklu Eserleri Semineri. 22·23

mayıs 1986, Antalya 1986, s. 23·24;

Turan, Osman. "Selçuklu Kervansarayları " , TTKBel/eten, X/ 39 (1946). s. 474 ;

Tükel Yavuz, A. (1976). Anadolu'da Eşodaklı Selçuklu Hanları. O. D. T. Ü. Mimarlık Fakültesi Dergisi. 2. Sayı, ss. 187-204.

Tükel Yavuz, A. (1992). Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekân-İşlev İlişkisi İçinde Savunma ve Arınma. IX. Vakıf Haftası Kitabı. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, ss. 253-284.

Tükel Yavuz, A. (1995). Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının Tipolojisi. IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyet Sempozyumu Bildirileri, (25-26 Nisan 1994). Konya, ss. 183-198.

Ulusoy Binan, D. (2008). Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Taşçı İşaretlerinin Tanımlama, Belgeleme ve Değerlendirilmesi. Geçmişten Geleceğe Su Yapılarında Taş (19-20 Aralık 2008). Antalya: Mimarlar Odası Yayınları, ss. 143-152.

Ulusoy Binan D.-C. Binan. (2009). Ağzıkara Han Örneğinde Anadolu Selçuklu Dönemi Taşçı İşaretlerinin Belgelenmesi Üzerine Sistematik Bir Yaklaşım. Adalya,. 12. Sayı, , Antalya: Suna&İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi, ss. 319-345.

Yetkin, S. K. (1962). Selçuklu Kervansaraylarının Özellikleri. Milletlerarası I. Türk Sanatları Kongresi, 19–24 Ekim 1959. Ankara, :TTK Yayınları, ss. 408–410.