SELÇUKLU DÖNEMİNDE İNŞA EDİLEN ANTALYA ALARA HAN’DA BULUNAN TAŞÇI İŞARETLERİ Dr (Phd.) Özand Gönülal

 

SELÇUKLU DÖNEMİNDE İNŞA EDİLEN ANTALYA  ALARA HAN’DA BULUNAN TAŞÇI İŞARETLERİ

Dr (Phd.) Özand Gönülal

 

Selçuklu dönemi ticaret yapıları arasında önemli bir yere sahip ve yapılan restorasyonlarla günümüze kadar özelliklerini koruyarak gelmiş olan Alara Han, Alanya’nın batısında Antalya-Alanya karayolu üzerinden  sola ayrılan yolun dokuzuncu kilometresinde bulunmaktadır.  

 
Fotoğraf 1- Alara Çayı                                    Fotoğraf 2- Alara Kalesi

 

Akdeniz’e dökülen Alara çayının kenarında yer almaktadır. Yaklaşık 800 metre mesafede tepenin üzerinde anıtsal bir görünüme sahip Alara Kalesi yeralmaktadır. Alara Han Eş Odaklı plana sahiptir,

Ana giriş kapısı üzerinde kitabe yeralmaktadır. Kitâbesine göre 629 (1231-32) yılında Alâeddin Keykubad tarafından yaptırılmıştır.

Fotoğraf 3,4 – Alara Han Kitabe

Kitabe:

1 – el- Minnetü lillah

2 – Emera bi- ‘ımareti haza’l- han (er- ribat) il- mübarek es- Sultan]

3 – el- a’zam Şahinşah’il- mu’azzam Malikü rikab

4 – il’ümem Seyyidü selatin’il-’Arabi ve’l-’Acem Sultan

5 – ül- Hak Kişver- küşa- yı cihan Sultan’ül- berri

6 – ve’l- bahr ve’r- Rum ve’ş- Şam ve’l- Ermen ve’l- Firenc

7 – ‘Ala’üd- dünya ve’d- din Keykubad bin Keyhüsrev bin

8 – Kılıç Arslan Burhanü emir’il- mü’minin fi’t- tarih sene seb’a (ve) ‘ışrin ve sitte miye

Türkçesi: “Minnet Allah’adır. Bu mübarek hanın (ribatın) yapılmasını yüce sultan]büyük cihangir, milletlerin hakimiyetini elinde tutan, gerçek sultan Arap, Acemsultanlarının efendisi, ülkeler fetheden; karanın ve denizin, Rum’un, Şam’ın, Ermenistan’ın ve Freng’in hükümdarı, din ve dünyanın ulusu, emirulmü’mininin burhanı,Kılıç Arslan oğlu Keykubad, 627 (1230) yılında [emretti]”

Selçuklu döneminde ticari gelişmenin sonucunda  Anadolu'da kervan yolları oluşmuş ve  bu  yolların üzerine çok sayıda han inşa edilmiştir. Bu hanlar  üç ana kervan yolu üzerinde bulunmaktadır.

1-Doğuyu Batıya bağlayan yollar,

2 -Kuzeyi Güneye bağlayan yollar

3 -Kuzey-doğuyu Istanbul'a bağlayan yollar

 

Şekil 1- Alara Hanın Konumu ( Vakıflar Genel Müdürlüğü)

 

Bizzat sultan tarafından yaptırıldığı için “sultan hanları”ndan sayılmakla birlikte . Eş odaklı plan tipinde olması itibariyle onlardan çok farklıdır. Sultan hanlarının plan şemasında daima açık avlu ve kapalı hol bölümleri bulunduğu halde bu hanın mekânları dikdörtgen şeklindeki bir plan içinde, kapalı bölüm ile açık avlu fonksiyonları tek merkez etrafında iç içe olmak üzere tasarlanmıştır.

 

Şekil 2- Alara Plan (C.Binan 1990)                                         Şekil 3- Alara Han Rekonstrüksiyon

 

Alara hanın duvarlarında genel olarak kesme taş kullanılmıştır., doğu taraflarında ise kısmen moloz

taş kullanılmıştır. Yapının beden duvarları klasik Selçuklu dönemi hanlarında olduğu gibi kütlesel ve   açıklığı olmayan şekilde tasarlanmıştır Merkezî bölümde dar bir koridor etrafında sıra ile bir eyvan, bir oda düzeni görülür ki buranın hanın asıl konaklama bölümünü oluşturduğunu açıkça belli olmaktadır.

                                           Fotoğraf 5,6,7 – Alara Han İç Görünüş

Fotoğraf 8- Alara Han Dış görünüş                           Fotoğraf 9- Alara Han Avlu

 

Kervansarayın girişinde yer alan kitabenin iki tarafında iki aslan rölyefi yer alıyor. İçeriye girdikten sonra ise özel konaklama odaları ve hayvanların bağlandığı ahır kısmı yer alıyor. Kervansaraydaki odalarda tüccarların hayvan ve eşyalarını denetlemesi amacıyla ahırlara açılan bir de pencere bulunuyor. Bu pencerelerin yanına da aslan başlarını betimleyen masklar yerleştirilmiştir. Toplam 79 adet olduğu ve güç ve şans getirdiği söylenen stilize aslan başları, konsol biçimindeki dikdörtgen formlu kandilliklerin birer yüzeyin kabartma tekniğinde yapılmıştır

 

Fotoğraf 10- Alara Han Stilize Aslan Figürleri

 

Taşçı işaretleri

Alara hanın iç ve dış duvarlarında çok sayıda taşçı işareti bulunmaktadır. Taşçı işaretleriyle ilgili genel kanı. Bu işaretlerin taş ustaları tarafından işledikleri taş sayısının belirlenmesi ve bu sayı karşılığında ücretlerini aldıkları doğrultusundadır. Ancak benzer tarihlerde yapılan bazı hanlarda bu işaretlere rastlanmaz yada az sayıda rastlanmaktadır. Henüz cevaplanmamış bir çok soruyu barındıran taşçı işareti uygulamaları sadece anadoluda değil dünyanın bir çok yerinde özellikle ortaçağa tarihlenen yapı inşaatlarında görülmektedir.

Bu işaretler taşçı ustalarının bireysel işaretleri olabileceği gibi, bağlı oldukları ocağın yada teşkilata ait işaretler olabileceği konusunda görüşler vardır. Yukarıda sözedildiği gibi aynı dönemde inşa edilmiş yapılarda taşçı işaretlerinin görülmemesinin nedeni olarak orada çalışan ustaların aynı ocak yada aynı teşkilata bağlı ustalar oluştuğu düşüncesini ortaya çıkarmaktadır.

Taşçı işaretleri bir çok yapı ve kültürde benzerlik göstermektedir.  Birbirinden uzak coğrafyalarda ve farklı tarihlerde birbirine benzer işaretlerin kullanılmasında iki neden düşünülebilir. Birincisi işaret temelinde var olan çizgi ve bu çizginin daire, üçgen ve kare gibi temel geometrik şekillerin parçalanması  sonucu elde edilmesidir. İkinci si ise bir çok kültür tarafında farklı değerleri sembolleştiren biçimlerin bulunmasıdır. Örneğin Süleyman Mührü olarak adlandırılan işarettir.

 

 

Şekil 4- Altı Kollu Yıldız

 

   Şekil 5- Altı Kollu Yıldız                         Fotoğraf 11- Altı Kollu Yıldız (Evdir Han)

 

 

 

 

Şekil 6,7- Taşçı işareti (Alara Han)               Fotoğraf 12- Taşçı işareti (Alara Han)

 

Ancak aynı amaçla yapıldığı doğrultusunda kesin bilgiye sahip olamdığımız çeşitli işaretlerin antik dönem ve hatta Mısır kültüründe de görüldüğü söylenmektedir. Diğer yandan benzer dönemlerde Hint kültüründe de taşçı işaretleri görülmektedir.

 Alara han üzerine çalışma yapan tüm araştırmacılar taşçı işaretlerine dikkat çekmiştir. Bazı araştırmacılar kendi gördüğü örnekleri yayınlarına koymuşlar yada diğer yapılardaki taşçı işaretleriyle ilgili karşılaştırma materyali olarak kullanmışlardır.

Bu çalışma çerçevesinde çeşitli araştırma yayınlarında yer verilmiş işaretler ile handa yapılan gözlemle tespit edilen taşçı işaretleri toplanarak bir katalog yapılmaya çalışılmıştır.

Tablo 1- Alara Han Taşçı İşaretleri

Tablo 2- Alara Han Taşçı İşaretleri

 

Tablo 3- Alara Han Taşçı İşaretleri

 SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA

Acun H. Anadolu Selçuklu Kervansarayları. [Anatolian Seljuk Caravanserais.] Ankara:, 2007.

Akalın (Eryavuz), Ş. (2002). “Kervansaray”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul:Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 25, 299-302.

Akozan, Feridun: “Türk han ve kervansarayları”. çinde: Türk Sanatı Tarihi Arastırma ve ncelemeleri I.İstanbul: 1963. 133-167ss.DGSA

Altun, A. (1989). “Alara Hanı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye DiyanetVakfı Yay., 2, 341.

Altun, A., “Alara Hanı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. II, İstanbul, 1989, s. 341.

Antalya Valiliği. 2004. Antalya Kültür Envanteri (Merkez) 2003. Antalya: Antalya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.

Anonim, Antalya Kültür Envanteri, Antalya, 2002.

Atıl, E., ed. Turkish Art. Washington, DC: Smithsonian Institution/New York:

Aytaç, İ. “Selçuklu Kervansarayları”. Türkler. 7, 854-864, 2002

Berkol, Feramuz: “Türk vakıf ve kervansarayları ve bugünün turizm hizmetinde kullanılmaları”.Vakıflar Dergisi, n10, 1973, 345-366ss.

Bese, H.K.: “Tarihte kervan yolculugu ve Türk kervansarayları”. TTOK Belleteni, sayı: 86, 1949, 7-9ss.

Binan, D.U. “Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Taşçı İşaretleri ve Koruma Sorunları.” In TAC Vakfı‘nın 25 Yılı Anı Kitabı Türkiye’de Risk Altındaki Doğal ve Kültürel Miras, edited by H. Sezgin, 119-36. Istanbul: TAÇ Vakfı. 2001.

Binan, D.U., and C. Binan. “Ağzıkara Han Örneğinde Anadolu Selçuklu Dönemi Taşçı İşaretlerinin Belgelenmesi Üzerine Sistematik Bir Yaklaşım.” Adalya 12:319-45. 2009

Bostan, İ., “Alanya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. II, İstanbul,

1989, s.339-341.

Brooks,F. W. MASONS MARKS, ST YOR SHIR 0 L HISTOR S TV,1961

Çayırdağ, M. “Kayseri’de Selçuklu ve Beylikler Devri Binalarında Bulunan Taşçı İşaretleri.” Türk Etnografya Dergisi 17:79-108. 1982.

Demirtas, Gülten: “Antalya ve çevresindeki Selçuklu kervansarayları”. (Lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal ve dari Bilimler Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü), 1980. 58y. 1 harita, 6 plan, 1 yerlesme planı, 4 kesit, 6 sekil, 47 foto.

Demir, N., “Alanya Kültürünün Dünü, Bugünü ve Geleceği”, Alanya Tarih ve Kültür Seminerleri III, Alanya, 2004, s.30-33.

Diez, Ernst Die Kunst Der Islamische Völker, Berlin 1915

Diez,Ernst Churasanische Baudenkmaler, Band I, 1918, Berlin, s. 85.

Durukan, A. “Alaeddin Keykubat Döneminde Antalya.” In Antalya 2. Selçuklu Eserleri Semineri 26-27 Aralık 1987, edited by M. Seyirci, 26-51. Antalya: 1988.

Eldem, Halil Edhem: Anadolu Selçukluları devrinde mimari ve tezyini sanatlar. Ankara: 1947. 279-297ss. (Halil Edhem Hatıra Kitabından ayrı baskı).

Eldem, Halil Edhem: Die Seldschukischen hane in Anatolien”.[Osmanischer Lloyd, Februar 1918 /Yıllık Arastırmalar Dergisi, I, sf.93’den / Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi yer no: A-6513].

Eldem, Halil Edhem: “Anadolu’da Selçuki hanları”. Türk Yurdu, 14.c., 107 (6), sayı, 4, 1334, 183-188ss.

Erdmann,Kurt Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts, Berlin

1961, Band i , S. 184.

Erdmann, Kurt: Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts. Berlin, 1961. (Text und Tafel I,II). I. cilt: 358 foto; II. Cilt: 217s. ; III. Cilt: 1976.

Erdmann, Kurt: “Bericht über der stand der Arbeiten über das Anatolische Karavansaray des 13.jahrhunderts”. Atti del secondo congresso Internazionale di arte Turca. Venezia (26-29 Eylül 1963), 1965, Napoli, 73/81ss.

 Erdmann, Kurt: “Karavansaraybauten neuerer zeit in Anatolien”. Der Islam Zetschrift für Gecchichte und kultur das slamischen Orients. Bond 39. Berlin 1964. 39.c., 2.1964, 71-78ss.

Erdmann, Kurt: “Selçuklu kervansarayı”. Çev.: Dr. Fügen Tunçdag. Önasya, 2.c., 13-14.sayı, 9-10,1966, 10-11/21.s.

Erdmann, K.: “Das Seldshukische Karavansaray”. Institut fürAuslandsbeziehungen, Stuttgart, Zeitschrift für Kulturaustausch, Vols. 2-3, 1962, 163-170ss.

Erdoğdu, İ. H. Alara Han (Lisans tezi). Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,Sanat Tarihi Bölümü. Lisans tezi, Denizli ,2018

Godard, A.: “Origine de la Madrasa, de la Mosquee et du Caravansarail a quatre iwans”. ArsIslamica, XV/XVI, 1951, 1-9ss.

Gabriel,Albert Monuments Turc d'A~~atolie, Paris, 1 9 3- 11 934.

Gabriel,Albert Voyage Archaeologique Dans La Tur quie Orientale, Paris, 1940

Goodwin, Godfrey: A history of Ottoman Architecture. London: 1970.

Glyn, Daniel: The Seljuks in Asia Minor. London: 1955.

Güran, Dr. Ceyhan: Türk hanlarının gelisimi ve istanbul hanları mimarisi. (Doktora tezi). istanbul:Vakıflar Genel Müdürlügü, 1976. vııı+267s. 64 resim.

Gönüllü, A. R., “Alanya’da Türk Damgaları”, Alanya Tarih ve Kültür Seminerleri III, Alanya, 2004, s.620-621.

İlter, İsmet: Tarihi Türk hanları. Ankara: Karayolları Genel Müdürlügü, 1969.

Kerimüddin Mahmûd-i Aksarayî, Müsameret’ül Ahbar, trans. M. Öztürk, Ankara 2000.

Karamagaralı, Doç. Dr. Haluk: “Anadolu Selçuklu kervansarayları”. Önasya, 6.c., 61-62. sayı, 9-10.1970, 4-5ss.

Kayaoğlu, İ. “Anadolu Selçukluları Devrinde Ticari Hayat”. Ankara Üniversitesi İlahiyatFakültesi Dergisi. 24, 359-373. Ankara ,1981

Korkmaz, N. “Anadolu Selçuklu Kervansarayları”. Türkiye Mühendislik Haberleri (TMH). 40-41,2009

Konyalı,İ. Hakkı  Alanya Tarihi, İstanbul 1946,

Köymen, Mehmet Altay: “Selçuklu devri Türk tarihi arastırmaları”. Belleten, c17, 65-68.

Kuban,Doğan Anadolu Türk Mimarisi'nin Kaynak ve Sorunları, İstanbul Teknik

Müller, M. K.: Das karawanserail im Vorderen Orient. Berlin: 1920.

Ozergin, "Anadolu Selçuklu Kervansarayları", İstanbul Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sayı. 20, s. 141 – 170 İstanbul Üniversitesi, İstanbul 1965,

Özergin, M. Kemal: Anadolu Selçukluları çagında Anadolu yolları. (Basılmamıs doktora tezi, stanbulÜniversitesi Edebiyat Fakültesi), 1959.

Özergin, M. Kemal: “Anadolu’da Selçuklu kervansarayları”. .Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih SemineriDergisi, XV. C, 20.sayı, 1965, 141-170ss.

Özergin M.K., Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları [Seljuk Caravanserais in Anatolia], in “İ. Ü. EdebiyatFakültesi Tarih Dergisi” [İstanbul University Faculty of Letters, Journal of History], 1965, 20, 2, s.141-167.

Özdogan, Kazım: “Selçuk kervansarayları”. Yeni Erciyes, 1.c., 8-12. sayı, s.141-170

Parla, C., I. Alaeddin Keykubad Dönemi Yapılarında Biçim ve Estetik, Doktora Tezi,Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1997.

Rice,Tamara Talbot The Seljuks in Asia Minor, London, 1956,

Riefstahl, R.: “New types of Seljuc Hans in Anatolia”. Parnassus, n1/3, 1929, 21-29ss.

Riefstahl, Rudolf M.: Cenubi Garbi Anadolu’da Türk mimarisi. Çev.: Cezmi Berktin. stanbul: 1941

Rice, Tamara Talbot: The Seljucks. New York: 1961.

Sapolyo, Enver Behnan: “Türk kervansarayları”. Önasya, 2.c., 24. sayı, 08.1967, 12-13ss.

Sönmez, Z. Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar Ankara, 1995 Türk Tarih Kurumu.

Saral, R. Z., Antalya – Burdur’da Yeralan Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında

Mekan Olgusunun Gelişimi ve Koruma Ölçeğinde Değerlendirilmesi, Yüksek LisansTezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, 2012.

Styzgowski, Joseph Die Baukunst Der Armenien und Europe, Band I, Wien, ss. 650 – 651

Tanyeli, U., “Anadolu Selçuklu Mimarlığı Ve Sanatı”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C. I, İstanbul, 1997, s.88-93.

Turan,Osman "Selcuklu Kervansaraylan," p.111, relates two incidents with reference to Aksarayl.

Turan, O. Selçuk Kervansarayları  Erişim adresi: https://www.tarihtarih. (2019).  

Thomson, J. And R. Fedden: Crusader castles. London: 1957. [Kaynak: ODTÜ4. 78.s.]

Turan O., Selçuklular Zamanında Türkiye [Turkey in the Seljuk Era], Istanbul 1971, p. 101.

Türkiye’de vakıf abideler ve eski eserler II (Balıkesir-Bilecik-Bingöl-Bolu-Burdur). Ankara: VakıflarGenel Müdürlügü, 1977. 422s.

Yavuz Tükel, A., “Alara Han’ın Tanıtılması Ve Değerlendirilmesi”, Belleten, XXXIII/132,

1969.

Yavuz Tükel, A., “Anadolu’da Eşodaklı Selçuklu Hanları”, Orta Doğu TeknikÜniversitesi

Mimarlık Fakültesi Dergisi, Sayı 2, 1976.

Yavuz,Ayşıl Tükel "Anadolu Selcuklu Kervansaraylannda Mekan-Işlev ilişkisi Iinde Savunma ve Bannma," JX Vakzf Haftası Kitabı (Ankara, 1992), pp. 253-84.

Yavuz, Aysıl Tükel "II Restauro d'Alara Han," Ph.D. diss., Scuola di Perfezionamento per lo Studio ed il Restauro del Monumento, Rome, 1967.

Yavuz, Aysıl Tükel "Anadolu Selcuklu Dönemi Hanlan ve Posta-Menzil-Derbent Teskilatlan," Profesör Dogan Kuban'a Armagan, (Istanbul: Eren Yaynevi, 1966), pp. 2 5 -3 8.

Yavuz A.T., Anatolian Seljuk Caravanserais and their Use as State Houses, in “10th International Congressof Turkish Art, September 17-23, Geneva”, 1995, pp. 757-765.

Yavuz Tükel, Aysıl: “Anadolu’da es odaklı Selçuklu hanları”. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 2/2, 1976, 187-205ss.

Yetkin,Suut Kemal "Selçuklu Kervansaraylarınn Özellikleri", Milletler

Arası. Türk San'atları Kongresi. Kongreye Sunulan Raporlar, T. T. K. B., Ankara 1959

Yetkin, Suut Kemal: “Les caracteristuques des caravanserails Seldjoucides”.  Firstinternational congress of Turkish arts. Communications presented to the congress. Ankara: 1961.

371-374ss.

Yetkin, Suut Kemal: “Selçuklu kervansaraylarının özellikleri”. çinde: Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi, Ankara (19-24 Ekim 1959), Kongreye sunulan tebligler. Ankara: 1962. 408-410ss.