ANTALYA KIRKGÖZ HAN'DA BULUNAN TAŞÇI İŞARETLERİ , Dr.Özand Gönülal

 

Kırkgöz Han'da Bulunan Taşçı İşaretleri (634-644/1236-1246)

Evdir Han’dan sonra Antalya-Burdur istikametindeki ikinci menzil Kırkgöz Han’dır. Kırkgöz Han, Antalya-Burdur yolu üzerinde Döşemealtı ilçesi Bıyıklı köyü sınırları içinde karayolundan yaklaşık 300 m kadar içeride yer almaktadır. Burdur istikametinde Antalya’ya yaklaşık 30km. mesafede meşhur Karain mağarasının 3 km alt tarafında, Antalya şehir merkezine 33 kmuzaklıktadır..

 

Fotoğraf 1- Kırkgöz Han ,Kitabe

Taçkapının üst kısmında mermer üzerine yazılmış altı satırlık bir kitâbe mevcuttur. Kitâbesinde  kervansarayın yapılmasını Anadolu Selçuklu Sultanı Keyhüsrev b. Keykubad’ın(1237-1246) emrettiği açık olarak anlaşılmaktadır.

Fotoğraf 2- Restorasyondan sonra Kırkgöz Han Üstten görünüş (Konya Selçuklu Belediyesi Arşivi)

 Kırkgöz Han, avlunun yapıya hakim olduğu hanlar grubunda değerlendirilmektedir. Kargı Han ve Şarapsa Han ile ortak benzer özellikleri. Kırkgöz Han, kareye yakın dikdörtgen planlı bir yapıdır. Planında daha önce yapılmış kervansarayların klasik şemasına nisbetle bazı farklılıklar görülmektedir. Yatık dikdörtgen hol bölümü tonozla örtülüdür. Hol bölümünün önünde revaklı avlu yer alır. Han’da genel olarak Evdir Han’ın planını tekrarlanmış olmakla birlikte, avluda, girişin iki yanında ve hole bitişen bölümlerde revakların yerine tonozlu mekânların konması bakımından ondan ayrılır. Araziye enlemesine oturtulan kapalı kısmın üzeri doğu-batı doğrultusunda uzanan tek bir beşik tonozla örtülmüştür. Beşik tonoz eşit aralıklarla atılan altı kaburga kemerle desteklenmiştir. Yapının kuzeyinde eşit aralıklarla yerleştirilmiş dikdörtgen kesitli dört kule payanda ile köşelerde kare kesitli birer destek kulesi bulunur. Yapının avlu bölümü barınak kısmının neredeyse üç katı büyüklüğünde bir alanı kaplamaktadır. Avlunun güney kanadında, aralığın bitiminde eyvan yer almaktadır. Eyvanın iki yanında

üzeri beşik tonozla örtülü, girişi basık kemerli dikdörtgen birer oda bulunmaktadır. Kırkgöz Han ise karma plan tipinin ilk grubunun ikinci alt gurubu olan “sadece kapladığı genişlik eşdeğer olanlar içinde yer almaktadır. Hanın planını açık avlulu medreselere benzetmektedir.  Kırkgöz Hanı, kapalı bölüm ve avludan oluşan karma plan tipi içinde kapalı bölüm ile avlusu aynı genişlikte olan hanlar altında Kuruçeşme Hanı  ile birlikte sadece kapladığı genişlik eşdeğer olanlar grubuna yerleştirmiştir. Kırkgöz Hanı ve Kargı Hanı ise avlunun bir kenarına avlu ile aynı boyutta olan kapalı bölümün yerleştirilmesi ile farklı bir plan grubu ortaya koymaktadır.

                                                  

Şekil 1- Kırkgöz Han, plan (R.M.Riefstahl)

Hanın taç kapısı, yapının güney duvarının ortasında inşa edilmiştir. Köşelerde yer alan payandalarla aynı hizayı biraz aşacak şekilde hafifçe dışarıya taşırılmıştır. Kapıdan içeri girilince ters U şeklinde bir açıklık bulunmaktadır. Portalin merkezinde bulunan kapı açıklığı basık kemerlidir. Taç kapı aralığının tymphanum kısmında kitâbe paneli bulunur. Kitabe paneli dikdörtgen çerçevelidir. Kırkgöz Han, 2007 yılında geniş kapsamlı bir restorasyon geçirmiştir. Restorasyon çerçevesinde kapalı bölümün üzeri betonla kaplanmış, dolayısıyla üst örtüye ait özgün unsurlar kaybolmuştur.

Fotoğraf 3- Restorasyondan sonra Kırkgöz Han,

Giriş Kapısı, (Konya Selçuklu Belediyesi Arşivi)

Fotoğraf 4- Restorasyondan önce Kırkgöz Han,   Fotoğraf 5- Restorasyondan önce Kırkgöz Han,

Giriş Kapısı,   Yan duvarlar

         

Fotoğraf 6,7,8- Restorasyondan önce Kırkgöz Han, iç görünüş

Fotoğraf 9,10,11- Restorasyondan sonra Kırkgöz Han,İç görünüş

Kırkgöz Han’da yer alan taşçı işaretleri; özellikle giriş eyvanı, revaklar ve kapalı mekân bölümde olmak üzere toplamda 120 den fazladır. Kırkgöz Han’da yer alan bu işaretler, hanın Anadolu Selçuklu dönemi içerisindeki yerinin önemini artırmaktadır. Anadolu Selçuklu yapıları içinde taşçı işaretleri en çok hanlarda karşımıza çıkar. Bunlar içinde de taşçı işaretlerinin yoğun görüldüğü dönem XIII. Yy hanlarıdır. Anadolu Selçuklu hanlarında görülen taşçı işaretlerinin bazılarının birbirleriyle benzerlik göstermesi, bu yapılarda aynı ustanın/ işçinin/ sanatçının/ ekibin çalışmış olabileceği ihtimalini akla getirmektedir. Buradan hareketle yapılacak olan başka bir araştırmada, Kırkgöz Han’ın taşçı işaretlerinin Anadolu’daki diğer hanlarda yer alan taşçı işaretleriyle olan benzerliği ele alınabilir ve bu konuda yeni bilgiler elde edilebilir.

* (Önemli Not: Kırkgöz Han’a ait taşçı işaretleri Çayırdağ ve Yurdasevenin kaynakçada verilmiş olan yayınlarından derlenmiştir. Ancak teknik çizimler, W. Harry Rylands’ ın  kitabında oluşturulan temel teknik çizim bilgisinden yararlanılarak Dr.Özand Gönülal tarafından izilmiştir.

Seçilmiş Kaynakça

Bakırer, Ö. (2002). Anadolu Selçuklu mimarisinde Taşçı İşaretleri. Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu, Prof. Dr. Gönül Öney'e Armağan. İzmir: Ege Üniversitesi, ss.59-69.

Bilici. Z.K. (2018). Anadolu Selçuklu Çağı Mirası, C.I., Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı-Selçuklu Belediyesi, ss. 189-191.

Burgu, Y. S. (2011). Anadolu Selçukluları Alaeddin Keykubad ve Zamanı. İstanbul: Selenge Yayınları.

Çam, N. (1993). Türk ve İslam Sanatlarında Altı Kollu Yıldız Motifi (Mühr-ü Süleyman). Prof. Dr. Yılmaz Önge‟ye Armağan. Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırma Merkezi Yayınları, ss. 207-230.

Çayırdağ, M. (1982). Kayseri‟de Selçuklu ve Beylikler Devri Binalarında Bulunan Taşçı İşaretleri. Türk Etnografya Dergisi.1. Sayı7, ss.79-108.

Demir, A. (1988). Kırkgöz Han. İlgi. 54. Sayı, İstanbul, ss. 17-20.

Demirtaş, G. (1979-80). Antalya ve Çevresindeki Selçuklu Kervansarayları, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal ve İdari Bilimler Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Yayınlanmamış Lisans Tezi.

Duggan, T.M.P. (2008). The Paintwork and Plaster on Evdir and Kırkgöz Hans by Antalya- and Some Implications Drawn Concerning the Original Appearance of 13th c. Seljuk State Buildings / Antalya Yakınlarında Evdir ve Kırkgöz Hanlarında Boyama Bezeme ve Sıva 13. Yüzyıl Selçuklu Devleti Binalarının Özgün Görünüşleri Üzerine Önermeler. Adalya. 11. Sayı, Antalya: Suna&İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi, ss. 319-358.

Eravşar, O. (2017). Yolların Tanıkları Anadolu Selçuklu Hanları. Eskişehir: Konya Aydınlar Ocağı.

Erdem, M. (2012). Kırkgöz Hanı “Katkısız Bir Güzellik. Arodergi (A. Rehberler Odası Dergisi). 9. Sayı, ss.10-20.

Erdmann, K.(1961). Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahhunderts, Cilt: I, Katalog-Abbildungen, Berlin.

Erdmann, K. (1966a). Selçuklu Kervansarayı. Önasya Mecmuası. (çev. Fügen Tunçdağ).13.Sayı,İstanbul, ss.10-11.

Erdmann, K. (1966b). Selçuklu Kervansarayı. Önasya Mecmuası. (çev. Fügen Tunçdağ).14. Sayı,İstanbul,ss.10-11.

Erten, S.F. Antalya Vilayeti Tarihi. İstanbul, 1940 Tan Matbaası.

İlter, İ. (1969). Tarihi Türk Hanları, Ankara: KGM Matbaası.

Karakuş, F. Anadolu Selçuklu Dönemi Sultan Hanları Üzerine Bir İnceleme. The Turkish Online Journal of Design Art and Communication,2022 12 (1), 71-109.

Karamağaralı, H. Anadolu Selçuklu Kervansarayları. Önasya Mecmuası. 61-62. Sayı, İstanbul,1970 ss. 3-4.

Kuyulu, İ. Anadolu Selçuklu Kervansarayları İle Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Deneme. Sanat Tarihi Dergisi. 8. Sayı, İzmir, 1996a Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, ss. 51–79.

Özergin, M. K.Selçuklu Kervansarayları. Tarih Dergisi. Cilt: XV, 20. Sayı, İstanbul, 1965 İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, ss.141–170.

Riefstahl M.R. Turkish Architecture In Southwestern Anatolia. Cambridge , 1931: Harvard University Press.

Redford, S. The Inscription of the Kırkgöz Hanı and the Problem of Textual Transmission in Seljuk

Anatolia. Adalya. 12. Sayı, Antalya,2009: Suna&İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri A. Merkezi, ss. 347-360.

Rylands,  H. Mason’s  Marks, . F.S.A. Read 8th January, 1891.

Saral, R.Z.. Antalya-Burdur‟da Yer alan Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekân Olgusunun Gelişimi Ve Koruma Ölçeğinde Değerlendirilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Isparta. 2012

Süer, T.  The Kırkgöz Han In Antalya. Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi Restorasyon Bölümü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara 1975

Şaman Doğan, N. (1995). Karma Tipte Hanların Bir Çeşitlemesi Üzerine Görüşler. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, ss. 299-308.

Taşkıran, Z.F. (1986). Antalya Çevresinde Yer alan Evdir Han ve Kırkgöz Han. Antalya 1. Selçuklu Eserleri Semineri,. Antalya: Antalya Valiliği Yayınları, ss. 21-29.

Turan, O. Selçuk Kervansarayları. Belleten.Cilt: 10, Sayı: 39, Ankara, 1946  T. T. Kurumu Basımevi, ss. 471–496.

Tükel Yavuz, A. Anadolu'da Eşodaklı Selçuklu Hanları. O. D. T. Ü. M. F. Dergisi. 2. Sayı,Ankara 1976 ss. 187-204.

Tükel Yavuz, AAnadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekân-İşlev İlişkisi İçinde Savunma ve Arınma. IX. Vakıf Haftası Kitabı. Ankara . 1992: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, ss. 253-284.

Tükel Yavuz, A.Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının Tipolojisi. IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyet Sempozyumu Bildirileri, (25-26 Nisan 1994). Konya, . 1995.  ss. 183-198.

Ulusoy Binan, D. Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Taşçı İşaretlerinin Tanımlama, Belgeleme ve Değerlendirilmesi. Geçmişten Geleceğe Su Yapılarında Taş (19-20 Aralık 2008). Antalya,2008: Mimarlar Odası Yayınları, ss. 143-152.

Ulusoy Binan D.-C. Binan. Ağzıkara Han Örneğinde Anadolu Selçuklu Dönemi Taşçı İşaretlerinin Belgelenmesi Üzerine Sistematik Bir Yaklaşım. Adalya,. 12. Sayı, , Antalya, 2009: Suna&İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi, ss. 319-345.

Ünal, R. H. İncir Han. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. (ed. H. Acun). Ankara, 2007: Kültür Bakanlığı Yayınları, ss.305-319.

Üreğen, N. Kırkgöz Han Fotoğraf, Çizim ve Restorasyon Projeleri.VGM Arşivi. Kırkgöz Han Dosyası. Ankara ,2006

Yavaş, A. Anadolu Selçuklu Mimarisinde Tuvalet Mekânlarına Dair Bazı Notlar. TUBAR, (2009).  XXV. Sayı, ss. 215-241.

Yetkin, S. K. Selçuklu Kervansaraylarının Özellikleri. Milletlerarası I. Türk Sanatları Kongresi, 19–24 Ekim 1959. Ankara, 1962 :TTK Yayınları, ss. 408–410.

Yinanç, M. Türkiye Tarihi-Selçuklular Devri, I-II, Ankara, 2014: TTK Basımevi.

Yıldırım, S.PalazII. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi Mimari Eserleri, Ankara, 2017.Gazi Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi.

Yıldırım,Semra P. Kırkgöz Han Üzerine Bir Değerlendirme, Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (15-16 Ekim 2009), Denizli,2009 ss. 1-10.

Yurdasever, H. Anadolu Selçuklu Hanlarından Kırkgöz Han‟ın Değerlendirilmesi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi ABD, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta. 2011